वादिक हिंसा

एक वेद प्रताप वैदिक जी हैं, व्यक्तिगत तौर पर तो मैं उन्हें नहीं जानता, लेकिन देखने में भले इन्सान नज़र आते हैं, दैनिक भास्कर के मुताबिक भारतीय विदेश नीति परिषद के अध्यक्ष भी हैं। आज उन्होंने मि० ’मोदी की पगड़ी में सुरखाब का पँख’ सजाया है, (बात कल के अदालत के फ़ैसले की है),और उनके विरोधीयों को "राजनीतिक दुराग्रही", "पागलपन" के शिकार तथा और भी कई खूबसूरत नाम दिए हैं। मोदी की मैं यहाँ बात नहीं करूँगा लेकिन वैदिक जी के इसी लेख में से कुछ उदाहरण दे कर उनकी मानसिकता को अपने दोस्तों के सामने रखूँगा। वो कहते हैं कि " यह आरोप भी सच्चाई को झुठलाता है कि दंगे भड़का कर मोदी हाथ पर हाथ धर कर बैठ गए। उन्होंने पुलीस को नहीं दौड़ाया।" मान लिया कि पुलीस बहुत दौड़ी, हमने पँजाब में ऐसे दिन देखे हैं, कई घटनायों का तो मैं खुद गवाह हूँ--चलो!, लेकिन वो पुलीस पहुँची कहाँ, दस या बीस मिनट की दूरी पर जहाँ आदमी ज़िँदा जलाए जा रहे थे,(वो शायद वैदिक हिँसा रही होगी) वो आठ घँटे में पहुँचते हैं, जहाँ वो जाते हैं, उसके रास्ते में ही वो जगह पड़ती है जहाँ यह सब घट रहा है, लेकिन वो वहाँ रुकते नहीं हैं, और बाद में उन पुलीस आफ़ीसरों को इनमो-अकराम से नवाज़ा जाता है--उनके स्टार बड़ाए जाते हैं। शायद यह सब तो मेरे जैसे "राजनैतिक दुराग्रहीयों" के मन का खब्त ही होगा, लेकिन एक जार्ज फ़र्नाँडीस थे, जिन्होंने उस समय गुजरात का दौरा किया था, और पुलीस की वहाँ की व्यवस्था के बारे में कुछ खुले-आम से बोला भी था, कुछ फ़ौज भेजने की बात वगैरह। फ़र्नाँडीस भी शायद दुराग्रही होंगे, हालांकि वो वाजपाई साहिब के आला वजीरों मे से थे। हाँ, हो सकते हैं, क्यों नहीं हो सकते, लेकिन वेद प्रताप जी जाकिया जाफ़री, जिसके प्रति आपके दिल में "सुहानुभूति" है, आपने लिखा है, और मैं मानता हूँ, आप झूठ थोड़े ही लिखेंगे, लेकिन क्या वो भी "राजनैतिक दुराग्रही" हैं, क्यूँकि मुकद्दमा तो उन्हीं ने किया है। इस हिसाब से तो ८४ के दँगों की वो तमाम विधवाएं और यतीम--जिनमें सतनामी बाई जैसे कुछ नाम तो जग जाहिर हैं-- जो आज तक किसी इन्साफ़ की उम्मीद में है, वो सब भी आप की नज़र में "राजनैतिक दुराग्रही" होंगे! मेरे हिसाब से यह हिँसा उस हिँसा से भी ज़्यादा महीण है जिसमें आप चाहे-अनचाहे लिप्त हो रहे हैं। आप उन लोगों को आशा नहीं बँधा सकते तो कम से कम ऐसी भाषा मत बोलें।

अब अगली बात जो मैं कहने जा रहा हूँ वो और भी भयँकर है,मेरे ख्याल में यह वैदिक जी के भीतर की खिड़की है, साहिब लिखते हैं,"क्या जाफ़री के पिस्तौल तानने के काम ने भीड़ को उकसाया नहीं होगा? भीड़ की इस प्रतिक्रिया को क्या एकतरफ़ा जातीय नरसंहार कहा जा सकता है?" अब एक बात तो यहाँ साफ़ हो जाती है कि वो मि० मोदी को ही नहीं उस भीड़ को भी बचा रहे हैं जो बेचारी वहाँ घूम-फिर रही थी जिसे जाफ़री साहिब ने पिस्तौल दिखा कर भड़का दिया और उन बेचारे सैंकड़ों लोगों की जान को बे-वजह मुसीबत में डाल दिया, जो पता नहीं वहाँ क्यूं इकट्ठे हुए थे! यह असंवेदनशीलता की हद है, ऐसी दलीलें मैंने पहले भी सुनी हैं कि किसी निरीह सिख के कृपाण निकालने से या किसी के लड्डू बाँटने ’भीड़" पागल हो गई। वो लोग सहमे हुए थे, और एक एम-पी कोठी में हिफ़ाज़त की उम्मीद से आए थे, वो दँगई नहीं थे। ऐसा पहले भी होता रहा है, बँटवारे के वक्त लोग लाहौर में और कई दूसरी जगहों पर ऐसे ही अपने लीडरों के घर में इकट्ठे हुए थे। लेकिन अब की बार तो हालत उससे भॊ बुरी थी। वैदिक साहिब तक तो मेरी बात पहुँचेगी नहीं, लेकिन दो-चार लोग मुझे पढ़ेंगे, उनसे में पूछना चाहता हूँ कि क्या आप भी उस मन की हालत नहीं समझ रहे हैं, जिसके घर में औरतें, बच्चे, बूढ़े अपनी जान की हिफ़ाज़त के लिए इकट्ठे हुए हैं, और जिसकी कहीं कोई सुनवाई नहीं हो रही, ना पुलीस सुन रही है, ना सरकार। अब उसके पास एक पिस्तौल है, जिसे उसने शायद निकाला होगा, क्या यही उसकी गुस्ताखी थी कि उन्होंने खुद को बचाने की जुर्रत की, जिससे "भीड़" के अहम को ठेस लगी! वैदिक साहिब का फ़ैसला तो साफ़ है, ना मोदी ज़िम्मेदार हैं, ना पुलीस, कोई ज़िम्मेदार है तो वो हैं जाफ़री, जिन्होंने पिस्तौल निकालने की ’गुस्ताख’ की। और अब "असली हत्यारे जो आज तक पकड़े नहीं गए," उनके लिए कोई ज़िम्मेदार है तो उनकी "राजनीतिक दुराग्रही" पत्नी जो अभी भी अगली अदालतों में जाने की सोच रही है।

शायद वैदिक साहिब ऐसे "दुराग्रहीयों" को सजा दिलाने के पक्षधर भी हों, पता नहीं! लेकिन एक बात जो वो डँके की चोट पर कह रहे हैं--जज की ही बात की हामी भरते हुए-- कि गुजरात में जो कुछ भी हुआ वो "एक तरफ़ा जातीय नर-संहार" नहीं था, क्योंकि उसके लिए तो हमारी भाषा मे कोई शब्द ही नहीं है, यह सब शब्द विजातीय और विदेशी हैं, इसलिए हमारी हिँसा पर लागू नहीं होते। वो लिखते हैं," जातीय नर=संहार तो एक तरफ़ा होता है, बहुत पहले से सुनियोजित होता है और वह बिना किसी उतेजना के ही किया जाता है।" खैर, वैदिक साहिब यहाँ वही मोदी साहिब वाली "ऐक्शन-रिएक्शन" वाली बात ही दोहरा रहे हैं। उनकी नज़र में गुजरात में जो हुआ वो तो गोधरा की उतेजना में हुआ, इसलिए वो जन-सँहार नहीं था। बिल्कुल ठीक साहेब, वैदिकीय हिँसा तो हिँसा होती ही नहीं। लेकिन में याद दिला दूँ कि इस नर-सँहार की योजना "पूर्व निर्धारित भी है और बिना किसी उतेजना" के भी, और इसकी जड़ें गोधरा में नहीं बाबरी बनाम राम-जन्म भूमि के अँदोलन में पड़ी हैं, जिसके लिए कोई उतेजना कम से कम उस समय के स्माज में नहीं थी। बाबर को बीच में लाना उस शेर की दलील जैसी बात होगी जिसने मेमने से यह कहा कि अगर तूँने नहीं तो तेरे दादा ने मुझे ज़रूर गाली निकाली होगी, और फिर वो उसे खा गया, कितनी बड़ी उतेजना थी उसके पास! हे राम!

pehli ate aakhri aazaadi by Jiddu krishnamurti translated by Balram

http://en.calameo.com/read/002089236004a79b585d7

mukhbandh of pehli te aakhri aazaadi

ਮੁੱਖਬੰਧ

ਮਨੁੱਖ ਤਾਂ ਇਕ ਐਮਫ਼ੀਬਿਅਨ ਹੈ ਜੋ ਇੱਕੋ ਵੇਲੇ ਦੋ ਸੰਸਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿਉਂਦਾ ਹੈ—

ਇੱਕ ਸੰਸਾਰ ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ਤੇ ਹਾਸਿਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤੇ ਦੂਜਾ ਉਹ ਜੋ ਉਸ ਦੀ

ਆਪਣੀ ਸਿਰਜਨਾ ਹੈ, ਭੌਤਿਕ ਸੰਸਾਰ, ਜੀਵਨ ਤੇ ਚੇਤਨਾ ਅਤੇ ਬਿੰਬਾਂ ਦਾ ਸੰਸਾਰ।

ਆਪਣੇ ਚਿੰਤਨ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਅਨੇਕਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਿੰਬ-ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ-

ਭਾਸ਼ਾਈ, ਗਣਿਤ ਸੰਬੰਧੀ, ਚਿੱਤਰਾਂ ਦੇ ਰੂਪ 'ਚ, ਸੰਗੀਤਕ ਬਿੰਬ, ਕਰਮਕਾਂਡੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ

ਬਿੰਬ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਨਾ ਤਾਂ ਕੋਈ ਕਲਾ ਬਚੇਗੀ, ਨਾ ਹੀ ਵਿਗਿਆਨ, ਨਾ

ਕੋਈ ਕਾਨੂੰਨ ਹੋਵੇਗਾ, ਨਾ ਹੀ ਦਰਸ਼ਨ। ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਹੀ ਹਿੱਲ ਜਾਵੇਗੀ।

ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਜਾਨਵਰ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਵਾਂਗੇ।

ਇਸ ਲਈ ਬਿੰਬ ਤਾਂ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨ੍ਹਾ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਜਿਵੇਂ

ਕਿ ਸਾਡੇ ਯੁੱਗ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਸਾਰੇ ਸਮਿਆਂ ਦੀ ਤਵਾਰੀਖ ਵੀ ਇਹੋ ਸਪੱਸ਼ਟ

ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਬਿੰਬ ਕਿੰਨੇ ਘਾਤਕ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਮਿਸਾਲ ਲਈ ਇੱਕ ਹੱਥ

ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਕਾਰਜ-ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਲੈ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ ਤੇ ਦੂਜੇ ਹੱਥ ਧਰਮ ਤੇ ਸਿਆਸਤ ਨੂੰ ਰੱਖ

ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ। ਬਿੰਬਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਖਾਸ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਨੁਸਾਰ ਸੋਚਦੇ ਹੋਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਆਚਰਣ

ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਕੁਦਰਤ ਦੀਆਂ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਤੇ

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋਏ ਹਾਂ। ਪਰ ਬਿੰਬਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਪ੍ਰਬੰਧ

ਮੁਤਾਬਕ ਸੋਚਦੇ ਹੋਏ, ਉਸ ਦੇ ਅਸਰ ਹੇਠ ਵਿਚਰਦੇ ਹੋਏ, ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੀ

ਵਰਤੋਂ ਜਨਤਕ-ਕਤਲੇਆਮਾਂ ਤੇ ਸਮੂਹਿਕ ਖੁਦਕਸ਼ੀ ਦੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਵੱਜੋਂ ਹੀ ਕੀਤੀ ਹੈ।

ਪਹਿਲੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਵਿਆਖਿਆਤਮਕ ਬਿੰਬਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਬੜੀ ਇਹਤਿਆਤ ਨਾਲ ਕੀਤੀ

ਗਈ, ਬੜੀ ਸਾਵਧਾਨੀ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਭੌਤਿਕ ਸੰਸਾਰ

ਦੀਆਂ ਨਿੱਤ ਨਵੀਆਂ ਉਭਰਦੀਆਂ ਸੱਚਾਈਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰੰਤਰ ਤਬਦੀਲ

ਕੀਤਾ ਗਿਆ-ਢਾਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਮੁੱਢਲੇ ਤੌਰ ਤੇ ਹੀ ਉਹ ਬਿੰਬ

ਗ਼ਲਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਘੜੇ ਗਏ, ਕਦੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਤੇ ਤਫ਼ਸੀਲੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ

ਕੀਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਦੇ ਵੀ ਮਨੁੱਖੀ ਹੋਂਦ ਦੇ ਨਵੇਂ ਉਭਰਦੇ ਪਹਿਲੂਆਂ ਦੇ

ਅਨੁਕੂਲ ਢਾਲਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਵੀਨੀਕਰਣ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਮਾੜੀ

ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਭੁਲੇਖਾਪਾਊ ਬਿੰਬਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਹੀ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਕਿੰਤੂ-ਪਰੰਤੂ

ਤੋਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਤਿਕਾਰਤ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ

ਕਿਸੇ ਰਹੱਸਮਈ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਉਹ ਉਸ ਸਚਾਈ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਹਕੀਕੀ ਹੋਣ, ਜਿਸ

ਵੱਲ ਨੂੰ ਉਹ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਧਰਮ ਅਤੇ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ

੭ / ਪਹਿਲੀ ਅਤੇ ਆਖਰੀ ਅਜ਼ਾਦੀ



ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਪ੍ਰਤੀਕ ਜੋ ਕਿ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ

ਢੁੱਕਵਾਂ ਨਹੀਂ। ਸਗੋਂ ਇਸ ਤੋਂ ਉਲਟ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੇ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਤਫ਼ਸੀਲੀ

ਵਿਆਖਿਆ ਵਾਂਗ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਅੱਜ ਤੱਕ ਬਿੰਬਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਯਥਾਰਥਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਇਸਤੇਮਾਲ

ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਅਤਿਅੰਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ। ਅਤਿਅੰਤ

ਸੂਖਮ ਅਤੇ ਡੂੰਘੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਬਿੰਬਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਗੈਰ-ਯਥਾਰਥਕ ਢੰਗ

ਨਾਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਜੜ੍ਹ ਹਥਿਆਰ ਵਾਂਗ ਹੀ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਬਿਨ੍ਹਾਂ

ਸੋਚਿਆਂ ਸਮਝਿਆਂ, ਬੇਵਕੂਫ਼ਾਂ ਵਾਂਗ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਇਹ

ਨਿਕਲਿਆ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਬਿਲਕੁਲ ਸੋਚੇ-ਸਮਝੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ

ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੋ ਸਕੇ ਹਾਂ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਦਰਿੰਦੇ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਕਰ

ਸਕਦੇ। ਉਹ ਵੀ ਖਾਹਿਸ਼ਾਂ, ਡਰ ਜਾਂ ਗੁੱਸੇ ਦੀ ਚਰਮ-ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਇਹ ਸਭ ਕਰ

ਸਕਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਸਿਰਫ਼ ਕੁਝ ਪਲਾਂ ਲਈ ਹੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਬਿੰਬਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ

ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਇਸੇ ਲਈ ਮਨੁੱਖ ਕਲਪਨਾਸ਼ੀਲ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ

: ਅਤੇ ਕਲਪਨਾਸ਼ੀਲ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਉਹ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਨਿਗੂਣੇ ਜਿਹੇ ਲੋਭ ਨੂੰ ਰੋਡਜ਼ ਤੇ

ਜੇ.ਪੀ.ਮਾਰਗਨ ਦੇ ਅੰਤਹੀਨ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹਨ।

ਖੂੰਖਾਰਤਾ ਲਈ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਨਿਗੂਣੇ ਜਿਹੇ ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਉਹ ਸਟਾਲਨਵਾਦ ਤੇ ਸਪੇਨਿਸ਼

ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਲਈ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਮਾਮੂਲੀ ਜਿਹੇ

ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਉਹ ਕੌਮਪ੍ਰਸਤੀ ਦੇ ਸੋਚੇ ਸਮਝੇ ਜਨੂੰਨ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ

ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਜਾਨਵਰਾਂ ਅੰਦਰਲੀ ਤਰਸ ਦੀ ਨਿਗੂਣੀ ਜਿਹੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ

ਐਲਜ਼ਾਬੈਥ ਫਰੇਅ ਜਾਂ ਵਿਨਸੇਂਟ ਡੀ ਪਾਲ ਦੀ ਅੰਤਹੀਨ ਦਾਨਸ਼ੀਲਤਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਦਲ

ਸਕਦੇ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਸਮਰਪਣ ਭਾਵਨਾਂ,

ਜੋ ਉਨਾਂ ਅਂਦਰ ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਉਭਰਦੀ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਉਹ ਤਰਕਸੰਗਤ ਅਤੇ ਟਿਕਾਊ

ਸਹਿਯੋਗ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਦਲ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਅੱਜ ਤੱਕ ਇਹੋ ਸਹਿਯੋਗ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ

ਤਬਾਹੀ ਤੋਂ ਬਚਾਈ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਤਬਾਹਕੁੰਨ ਕਲਪਨਾਸ਼ੀਲਤਾ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ, ਉਸ ਦੇ

ਮਾਰੂ ਸਿੱਟਿਆਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਹ ਸਹਿਯੋਗ ਬਹੁਤ ਬਲਸ਼ਾਲੀ ਸਿੱਧ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਪਰ ਕੀ

ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੋਵੇਗਾ? ਇਸ ਸਵਾਲ ਦਾ ਕੋਈ

ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ। ਅਸੀਂ ਸਿਰਫ਼ ਇੰਨਾਂ ਹੀ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕੌਮਪ੍ਰਸਤ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀਆਂ

ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਐਟਮੀ ਹਥਿਆਰ ਹਨ, ਉਦਾਰਤਾ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗ ਦੀਆਂ

ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਬਹੁਤ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਘਟੀ ਹੈ, ਹਾਲਾਤ ਉਨਾਂ ਲਈ ਸਾਜਗਾਰ

ਨਹੀਂ।

ਪਕਵਾਨਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੀ ਗਈ ਵਧੀਆ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਕਿਤਾਬ ਵੀ ਭੈੜੇ ਤੋਂ ਭੈੜੇ ਖਾਣੇ

ਦੀ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਲੈ ਸਕਦੀ। ਤੱਥ ਬਿਲਕੁਲ ਸਾਹਮਣੇ ਹੈ, ਇਕਦਮ ਸਪੱਸ਼ਟ। ਫੇਰ ਵੀ ਸਦੀਆਂ

ਤੋਂ ਸੁਘੜ ਸਿਆਣੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਤੇ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਧਰਮਸ਼ਾਸ਼ਤਰੀ ਆਪਣੀਆਂ ਸ਼ੁਧ-ਸ਼ਾਬਦਿਕ

੮ / ਪਹਿਲੀ ਅਤੇ ਆਖਰੀ ਅਜ਼ਾਦੀ



ਸਰੰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਤੱਥਾਂ ਨਾਲ ਖਲਤ-ਮਲਤ ਕਰਨ ਦੀ ਗਲਤੀ ਕਰਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ

ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਡੀ ਗਲ਼ਤੀ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਬਿੰਬਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਯਥਾਰਥ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵੱਧ

ਯਥਾਰਥਕ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਦੀ ਉਹ ਬਿੰਬ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ

ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਸ ਸ਼ਬਦ-ਪੂਜਾ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਸੇਂਟ ਪਾਲ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ,

'ਸਿਰਫ਼ ਭਾਵ ਹੀ ਜੀਵਨਦਾਈ ਹੈ, ਅੱਖਰ ਜਾਂ ਸ਼ਬਦ ਤਾਂ ਮਾਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।' ਇਸਕਗਰਟ

ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ, 'ਕਿਉਂ ਤੁਸੀਂ ਰੱਬ ਬਾਰੇ ਵਾਧੂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਮਾਰਦੇ ਹੋ? ਜੋ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਰੱਬ ਬਾਰੇ

ਕਹੋਗੇ ਉਹ ਝੂਠ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ।' ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਦੂਜੇ ਕੋਨੇ ਉੱaੇ 'ਮਹਾਯਾਨਸੂਤਰਾਂ' ਦਾ ਰਚਣਹਾਰ

ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਪ੍ਰੋੜਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ 'ਬੁੱਧ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਸੱਚ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੱਤਾ,

ਇਹ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਖੁਦ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰੋਂ ਹੀ ਇਸ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ।'

ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਕਥਨਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਸਮਝਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਮਚਾਉਣ

ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰਤ ਬੰਦਿਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼ਬਦਾਂ ਅਤੇ

ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਨੋਖੀ ਸਰਦਾਰੀ ਬੇਰੋਕਟੋਕ ਜਾਰੀ ਰਹੀ। ਧਰਮਾਂ ਦਾ ਪਤਨ ਹੋ ਗਿਆ, ਪਰ

ਮੱਤ-ਮਤਾਂਤ ਖੜੇ ਕਰਨ ਦੀ ਪੁਰਾਣੀ ਆਦਤ ਤੇ ਕੱਟੜ ਸੂਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਨਾਸਤਕਾਂ

ਅੰਦਰ ਵੀ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ।

ਹਾਲ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਅਤੇ ਤਰਕਸ਼ਾਸ਼ਤਰੀਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ

ਬਿੰਬਾ ਦਾ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘਾ ਤੇ ਤਫ਼ਸੀਲੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸਾਰਾ ਮਨੁੱਖੀ

ਚਿੰਤਨ ਚਲਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਬੰਦਾ ਉਸ ਵਿਸ਼ੇ ਦਾ ਵੀ ਅਧਿਐਨ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ

ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਰਹੂਮ ਬੈਂਜਾਮਿਨ ਵੂਰਫ਼ ਨੇ ਮੈਟਾ-ਭਾਸ਼ਾਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਹ ਸਭ

ਕੁਝ ਵਧੀਆ ਹੈ, ਠੀਕ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਕਾਫ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਤਰਕ ਅਤੇ ਸੈਮਾਂਟਿਕਸ,

ਭਾਸ਼ਾ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਮੈਟਾ-ਭਾਸ਼ਾਸ਼ਾਸਤਰ ਇਹ ਸਾਰੇ ਬੋਧਿਕ ਵਿਸ਼ੇ ਹਨ। ਉਹ ਅਨੇਕਾਂ

ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਸਹੀ ਵੀ ਗ਼ਲਤ ਵੀ, ਅਰਥਪੂਰਣ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵੀ ਤੇ

ਅਰਥਹੀਨ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਵੀ। ਉਸ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨਾਲ, ਵਸਤੂਆਂ

ਨਾਲ, ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਇੱਕ ਤਾਂ ਉਹ ਮਨੋ-ਸਰੀਰੀ

ਸਮੁਚਤਾ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਸਬੰਧਾਂ ਦੀ ਕਿਤੇ ਵਧੇਰੇ ਅਹਿਮ ਸਮੱਸਿਆ 'ਤੇ ਕੋਈ ਰੋਸ਼ਨੀ ਨਹੀਂ

ਪਾਉਂਦੇ, ਕੋਈ ਰਾਹ ਨਹੀਂ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਦੂਹਰੇ ਸੰਸਾਰ,

ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਸੰਸਾਰ ਤੇ ਬਿੰਬ-ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਬੰਧ ਬਾਰੇ ਵੀ ਚੁੱਪ ਹੀ ਹਨ।

ਹਰ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਹਰ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਬੰਦਿਆਂ ਤੇ ਔਰਤਾਂ ਨੇ

ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਾਰ-ਬਾਰ ਇਸ ਮਸਲੇ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੇ ਜਦੋਂ

ਵੀ ਕੁਝ ਕਿਹਾ ਹੈ ਜਾਂ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ, ਕੋਈ

ਸਿਸਟਮ ਨਹੀਂ ਸਿਰਜਿਆ, ਕਿਉਂ ਕਿ ਉਹ ਜਾਣਦੇ ਸੀ ਕਿ ਹਰ ਸਿਸਟਮ ਵਿੱਚ ਬਿੰਬਾਂ ਨੂੰ

ਲੋੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਹੱਤਵ ਦੇਣ ਦੀ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਛੁਪੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਹਕੀਕਤਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ

ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਤਰਜੀਹ ਦੇਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਤੇ ਉਹ ਸੱਚਾਈਆਂ

ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ



੯ / ਪਹਿਲੀ ਅਤੇ ਆਖਰੀ ਅਜ਼ਾਦੀ

ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਸ਼ਬਦ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਕਦੇ ਵੀ ਘੜੀਆਂ-

ਘੜਾਈਆਂ ਵਿਆਖਿਆਵਾਂ ਤੇ ਹਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਖੁਦ

ਆਪਣੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪਛਾਣਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਲਾਜ ਲੱਭਣ

ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਮੁਕਾਮ ਤੱਕ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ

ਸਨ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਖੁਦ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਲ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਨੁਭਵ

ਕਰ ਸਕਣ, ਜਿੱਥੇ ਮਸਲਿਆਂ ਦਾ ਹੱਲ ਖੁਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਹੋ ਸਕੇ।

ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਜੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਮੂਰਤੀ ਦੀਆਂ ਚੋਣਵੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਅਤੇ ਰਿਕਾਰਡਡ

ਵਾਰਤਾਲਾਪਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਾਠਕ ਇਸ ਵਿੱਚ ਬੁਨਿਆਦੀ ਮਨੁੱਖੀ

ਮਸਲੇ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸਮਕਾਲੀ ਬਿਆਨ ਨੂੰ ਨੋਟ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ

ਉਸ ਇੱਕੋ-ਇੱਕ ਢੰਗ ਵਿੱਚ ਇਸ ਮਸਲੇ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਦਾ ਸੱਦਾ ਵੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ

ਇਸ ਦਾ ਹੱਲ ਸੰਭਵ ਹੈ—ਖੁਦ ਆਪਣੇ ਲਈ ਤੇ ਆਪਣੇ ਰਾਹੀਂ ਸਮੂਹਕ ਹੱਲ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ

ਵਿੱਚ ਬਹੁਤੇ ਲੋਕ ਪੂਰੀ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਕਦੇ ਵੀ ਢੁੱਕਵੇਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ।

”ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੁੱਖਾਂ ਤੇ ਉਲਝਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ, ਜੋ ਸਾਡੇ ਅੰਦਰ ਮੌਜੂਦ ਹਨ, ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ

ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਵੀ, ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋਣਾ ਪਵੇਗਾ, ਅਤੇ

ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟਤਾ ਸਹੀ ਚਿੰਤਨ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਸਪੱਸ਼ਟਤਾ ਨੂੰ ਜਥੇਬੰਦ ਨਹੀਂ

ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਦੂਜਿਆਂ ਨਾਲ ਇਸ ਦਾ ਵਟਾਂਦਰਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਜਥੇਬੰਦ ਸਮੂਹਿਕ

ਚਿੰਤਨ ਸਿਰਫ਼ ਦੁਹਰਾਉ ਹੈ। ਸਪੱਸ਼ਟਤਾ ਜ਼ਬਾਨੀ-ਕਲਾਮੀ ਦਾਅਵਿਆਂ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਨਹੀਂ

ਹੈ, ਸਗੋਂ ਡੂੰਘੀ ਸਵੈ-ਚੇਤਨਾ ਅਤੇ ਸਹੀ ਚਿੰਤਨ ਦਾ ਪਰਿਣਾਮ ਹੈ। ਸਿਰਫ਼ ਬੌਧਿਕਤਾ ਨੂੰ

ਵਿਕਸਤ ਕਰ ਕੇ ਸਹੀ-ਚਿੰਤਨ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਨਾ ਹੀ ਇਹ ਕਿਸੇ

ਪੈਟਰਨ ਅਨੁਸਾਰ ਚੱਲ ਕੇ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਪੈਟਰਨ ਭਾਵੇਂ ਕਿੰਨਾ ਹੀ

ਬੇਸ਼-ਕੀਮਤੀ ਅਤੇ ਵਧੀਆ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਸਹੀ ਚਿੰਤਨ ਸਿਰਫ਼ ਸਵੈ-ਗਿਆਨ ਨਾਲ

ਹੀ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਮਝੇ ਬਿਨਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਚਿੰਤਨ ਦਾ ਕੋਈ ਆਧਾਰ

ਹੀ ਨਹੀਂ। ਸਵੈ-ਗਿਆਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ, ਜੋ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਸੋਚਦੇ ਹੋ ਉਹ ਸੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ।”

ਹਰ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਮੂਰਤੀ ਨੇ ਇਸੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਹੀ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤਾ

ਹੈ। 'ਆਦਮੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਉਮੀਦ ਦੀ ਕਿਰਣ ਹੈ, ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ, ਸਿਸਟਮ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ,

ਜੱਥੇਬੰਦ ਧਰਮਾਂ ਅੰਦਰ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ।' ਜੱਥੇਬੰਦ ਧਰਮ,

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚੋਲੀਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਕਿਤਾਬਾਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੱਟੜ ਮੱਤ ਅਤੇ

ਕਰਮਕਾਂਡ ਬੁਨਿਆਦੀ ਮਸਲੇ ਦਾ ਸਿਰਫ਼ ਝੂਠਾ ਹੱਲ ਹੀ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ' ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ

ਭਗਵਤ ਗੀਤਾ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਟੂਕ ਦਿੰਦੇ ਹੋ, ਬਾਈਬਲ ਵਿੱਚੋਂ ਜਾਂ ਚੀਨ ਦੀ ਕਿਸੇ ਪਵਿੱਤਰ

ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚੋਂ...., ਤਾਂ ਯਕੀਕਨ ਤੁਸੀਂ ਸਿਰਫ਼ ਦੁਹਰਾ ਹੀ ਰਹੇ ਹੋ, ਕਿ ਨਹੀਂ ? ਅਤੇ ਜੋ

ਤੁਸੀਂ ਦੁਹਰਾਉਂਦੇ ਹੋ ਉਹ ਸੱਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਉਹ ਇੱਕ ਝੂਠ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਸੱਚ ਦੁਹਰਾਇਆ

ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਝੂਠ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਮੁੜ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ,

ਪਰ ਸੱਚ ਨੂੰ ਨਹੀਂ, ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਸੱਚ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਉਂਦੇ ਹੋ, ਉਹ ਸੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੀ ਨਹੀ

੧੦ / ਪਹਿਲੀ ਅਤੇ ਆਖਰੀ ਅਜ਼ਾਦੀ



੧੧ / ਪਹਿਲੀ ਅਤੇ ਆਖਰੀ ਅਜ਼ਾਦੀ

ਅਤੇ ਇਸੇ ਲਈ ਧਾਰਮਿਕ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸਿਰਫ਼ ਸਵੈ-ਗਿਆਨ

ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਬੰਦਾ ਸਦੀਵੀ ਸੱਚਾਈ ਤਾਈਂ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦੀਆਂ

ਜੜ੍ਹਾਂ ਹਨ, ਕਿਸੇ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਬਿੰਬਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਕਰ ਕੇ ਇਹ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ। ਕਿਸੇ ਵੀ

ਬਿੰਬ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਪੂਰਣਤਾ ਅਤੇ ਸਰਵੋਤਮਤਾ ਵਿੱਚ ਯਕੀਨ ਬੰਦਖਲਾਸੀ ਵੱਲ ਨਹੀਂ ਲੈ

ਕੇ ਜਾਂਦਾ ਸਗੋਂ ਇਤਿਹਾਸ ਵੱਲ ਨੂੰ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੋਰ ਪੁਰਾਣੇ ਦੁਖਾਤਾਂ ਵੱਲ।

ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਹਰ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਜੁਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ 'ਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਕਰਦੇ

ਹੋ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਆ ਭਾਲਦੇ ਹੋ, ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਅਲੱਗ

ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹੋ ਜੋ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਵਿੱਚੋਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਭਾਲਦੇ ਹਨ। ਸਾਰੇ ਜੱਥੇਬੰਦ

ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ਾਂ ਦਾ ਅਧਾਰ ਅਲਗਾਵ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਹੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਿਉਂ ਨਾ

ਕਰਦੇ ਹੋਣ।' ਉਹ ਬੰਦਾ ਜਿਸ ਨੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਅਤੇ ਬਿੰਬਾਂ ਦੇ ਦੂਹਰੇ ਸੰਸਾਰ ਨਾਲ ਆਪਣੇ

ਸਬੰਧਾਂ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਕਾਮਯਾਬੀ ਨਾਲ ਸੁਲਝਾ ਲਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਆਦਮੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ

ਕੋਈ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਨਹੀਂ। ਵਿਹਾਰਕ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਮਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਨਜਿੱਠਦੇ ਹੋਏ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ

ਕੰਮ ਚਲਾਊ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਵਰਤ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਉਸ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਦੇ ਹੋਣ,

ਪਰ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਸੰਦਾਂ ਤੇ ਸਾਧਨਾਂ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੰਜੀਦਗੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦਾ।

ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਅਤੇ ਉਸ ਹਕੀਕਤ ਨਾਲ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਜੀ ਰਹੇ ਹਨ,

ਉਹ ਪਿਆਰ ਤੇ ਅੰਤਰ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਰਾਹੀਂ ਜੁੜਦਾ ਹੈ, ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਅਨੁਭਵ

ਕਰਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਾਵਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਲਾਂਭੇ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਮੂਰਤੀ ਨੇ 'ਕਿਸੇ

ਪਵਿੱਤਰ-ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਨਾ ਭਗਵਤ ਗੀਤਾ ਦਾ, ਨਾ ਹੀ ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ

ਦਾ।' ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਤਾਂ ਪਵਿੱਤਰ-ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਵੀ ਅਧਿਐਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਅਸੀਂ

ਆਪਣੇ ਮਨਪਸੰਦ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਪੜਦੇ ਹਾਂ, ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਪੜਦੇ ਹਾਂ ਤੇ ਜਸੂਸੀ ਕਹਾਣੀਆਂ

ਪੜਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਆਪਣੇ ਯੁਗ ਦੇ ਸੰਕਟ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ

ਅਸੀਂ ਪਿਆਰ ਤੇ ਅੰਤਰ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਬਣੇ-ਬਣਾਏ ਸਿਸਟਮਾਂ ਅਤੇ ਘਸੇਪਿਟੇ

ਫ਼ਾਰਮੂਲਿਆਂ ਨਾਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਪਰ 'ਨੇਕ ਨੀਯਤ ਵਾਲੇ ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਕੋਈ ਫਾਰਮੂਲੇ ਨਹੀਂ

ਹੁੰਦੇ,' ਕਿਉਂਕਿ ਫਾਰਮੂਲੇ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤੌਰ 'ਅੰਨੀ-ਸੋਚ' ਵੱਲ ਨੂੰ ਹੀ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਫਾਰਮੂਲਿਆਂ ਦਾ ਆਦੀ ਹੋਣ ਦੀ ਬੀਮਾਰੀ ਲਗਭਗ ਪੂਰੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਤਾਂ

ਹੋਣਾ ਹੀ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ 'ਸਾਡਾ ਜ਼ੋਰ ਇਸ ਗੱਲ 'ਤੇ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਸੋਚਿਆ

ਜਾਵੇ, ਨਾ ਕਿ ਇਸ ਗੱਲ 'ਤੇ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਸੋਚਿਆ ਜਾਵੇ, ਸਾਡੀ ਪਰਵਰਿਸ਼ ਹੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ

ਦੀ ਹੈ।' ਸਾਡੀ ਸਾਰੀ ਪਰਵਰਿਸ਼ ਹੀ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੋਈ

ਹੈ—ਕਮਿਉਨਿਸਟ ਜਾਂ ਕ੍ਰਿਸ਼ਚੀਅਨ, ਹਿੰਦੂ ਜਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨ, ਬੋਧੀ ਜਾਂ ਫ਼ਰਾਇਡੀਅਨ,

ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਸਿਸਟਮ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਤੇ ਉਸਦਾ ਅਨੁਸਰਣ ਕਰਦੇ ਹੋਏ।

ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਕਿ 'ਚੁਣੌਤੀ, ਜੋ ਕਿ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਨਵੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ

ਪੁਰਾਣੇ ਪੈਟਰਨ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਕਰਦੇ ਹੋ ਅਤੇ ਇਸੇ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਕਦੇ ਵੀ

ਢੁਕਵਾਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਨਵੀਨਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਤਾਜ਼ਗੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਉਹ

ਚੁਣੌਤੀ ਦੇ ਹਾਣ ਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਕੈਥੋਲਿਕ ਜਾਂ ਕਮਿਉਨਿਸਟ ਵੱਜੋਂ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ

ਕਰਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ ਤੁਹਾਡਾ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਇਕ ਬਣੀ ਬਣਾਈ ਲੀਹ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ, ਇੰਜ ਹੈ ਕਿ

ਨਹੀਂ। ਇਸ ਲਈ ਤੁਹਾਡੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਦਾ ਕੋਈ ਮੁੱਲ ਨਹੀਂ। ਅਤੇ ਕੀ ਹਿੰਦੂਆਂ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ,

ਬੋਧੀਆਂ, ਈਸਾਈਆਂ....., ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਇਹ ਸਮੱਸਿਆ ਖੜੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ?

ਸਟੇਟ ਦੀ ਪੂਜਾ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਧਰਮ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਵਿਚਾਰ-ਪੂਜਾ ਪੁਰਾਣਾ ਧਰਮ ਸੀ।' ਜੇ

ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਤੁਹਾਡਾ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਪੁਰਾਣੇ ਸੰਸਕਾਰਾਂ 'ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ

ਉਹ ਤੁਹਾਨੂੰ ਨਵੀਂਆਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣ ਦੇਵੇਗਾ, । ਇਸ

ਲਈ ''ਨਵੀਂਆਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦੇ ਹਾਣ ਦਾ ਹੋਣ ਲਈ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਕੀ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ?....ਹਰ

ਵਾਰ ਨਵੇਂ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਹੋਣਾ ਪਵੇਗਾ, ਸਾਰੀ ਪਿਛੋਕੜ ਨੂੰ ਲਾਂਭੇ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਚੁਣੌਤੀ

ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਨਵੀਂ ਤਾਜ਼ਗੀ ਨਾਲ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ।” ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਕਹੀਏ ਤਾਂ

ਬਿੰਬਾਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਜੜ ਸੂਤਰਾਂ ਦਾ ਦਰਜਾ ਹਾਸਿਲ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ, ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਸਿਸਟਮ

ਨੂੰ ਇਕ ਆਰਜ਼ੀ ਸਹੂਲੀਅਤ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੁਝ ਸਮਝਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਫ਼ਾਰਮੂਲਿਆਂ ਵਿੱਚ

ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਐਕਸ਼ਨ ਸਾਡੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ

ਦਾ ਹਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ । ''ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਿਰਜਨਾਤਮਕ ਢੰਗ ਨਾਲ

ਸਮਝਦੇ ਹੋਏ ਹੀ ਸਿਰਜਨਾਤਮਕ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਭਰਿਆ

ਸੰਸਾਰ, ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਸੰਸਾਰ ।” ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਸੰਸਾਰ ਹੀ ਇੱਕ ਖੁਸ਼ ਸੰਸਾਰ

ਹੋਵੇਗਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਸੰਸਾਰ ਹੋਵੇਗਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ

ਸੰਸਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋਣਗੇ ਜੋ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਗਲਤ ਐਕਸ਼ਨ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕਰਦੇ ਹਨ,

ਖੋਖਲੇ ਜੜ੍ਹ-ਸੂਤਰਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਸੰਸਾਰ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਘਿਨਾਉਣੇ ਤੋਂ ਘਿਨਾਉਣੇ

ਗੁਨਾਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਜਾਇਜ਼ ਠਹਿਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਭਿਆਨਕ ਤੋਂ ਭਿਆਨਕ ਬੇਵਕੂਫ਼ੀਆਂ

ਨੂੰ ਵੀ ਤਰਕਸੰਗਤ ਠਹਿਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਜਿਹੜੀ ਸਿਖਿਆ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸਿਖਾਉਂਦੀ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਸੋਚਣਾ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਹੋ ਦਸਦੀ

ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਸੋਚਣਾ ਹੈ, ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਸਿਖਿਆ ਸਿਰਫ਼ ਪੰਡਿਆਂ-ਪੁਰੋਹਤਾਂ ਅਤੇ ਮਾਲਕਾਂ ਦੇ

ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਹੀ ਭੁਗਤਦੀ ਹੈ। ਪਰ ''ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਆਪਣੇ-

ਆਪ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਮਾਜ-ਵਿਰੋਧੀ ਹੈ ਅਤੇ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਦੇ ਉਲਟ ਹੈ।” ਜਿਹੜਾ ਅਗਵਾਈ

ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤਾਕਤ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦੀ ਉਸ ਦੀ ਰੀਝ ਪੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਇੱਕ

ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ: ਤੇ ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਪਿੱਛੇ ਲੱਗਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵੀ ਸੁਰੱਖਿਆ

ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਚਤਤਾ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨ ਦੀ ਖਾਹਿਸ਼ ਪੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਮੀਦ

ਜਗਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਢਾਰਸ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਪੁੱਛਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ''ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਕਰ ਰਹੇ

ਹੋ ? ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਸਾਡੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਹੀਂ ਨਿਭਾ ਰਹੇ?” ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਮੂਰਤੀ ਇਸ ਦਾ

ਜਵਾਬ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ''ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਹੀਂ ਨਿਭਾ ਰਿਹਾ, ਕਿਉਂਕਿ, ਪਹਿਲੀ

ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਰੀਝਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਿਹਾ, ਕੋਈ ਤਸੱਲੀ ਨਹੀਂ

ਦੇ ਰਿਹਾ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਕਿ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿਵੇ

ਜੀਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਪਲ-ਪਲ ਛਿਣ-ਛਿਣ ਕੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ

ਕੁਝ ਦਿਖਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਲੈ ਵੀ ਸਕਦੇ ਹੋ ਛੱਡ ਵੀ

ਸਕਦੇ ਹੋ, ਇਹ ਤੁਹਾਡੇ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੈ, ਮੇਰੇ ਉਪਰ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਥੋਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਮੰਗਦਾ,

ਨਾ ਤੁਹਾਡੀ ਪੂਜਾ, ਨਾ ਖੁਸ਼ਾਮਦ, ਨਾ ਹੀ ਤੁਹਾਡੀ ਤੌਹੀਨ, ਨਾ ਹੀ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤੇ। ਮੈਂ

ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ, ਇਹ ਇੱਕ ਤੱਥ ਹੈ, ਸਚਾਈ, ਰੱਖੋ ਜਾਂ ਛੱਡ ਦਿਓ.....ਤੁਹਾਡੀ ਮਰਜ਼ੀ। ਅਤੇ

ਤੁਹਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤੇ ਲੋਕ ਇਸ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦੇਣਗੇ, ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਣ ਬੜਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ,

ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੋਈ ਤਰਿਪਤੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇਗੀ।”

ਉਹ ਹੈ ਕੀ ਜਿਸ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਮੂਰਤੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕੀ ਹੈ ਉਹ, ਜਿਸ ਨੂੰ

ਜੇ ਅਸੀਂ ਚਾਹੀਏ ਤਾਂ ਰੱਖ ਵੀ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਪਰ ਬਹੁਤੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਹੀ ਹੈ ਕਿ

ਅਸੀਂ ਉਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛਾ ਹੀ ਛੁਡਾਉਣਾ ਚਾਹਾਂਗੇ? ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਦੇਖਿਆ ਇਹ ਕੋਈ

ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ਾਂ ਦਾ ਸਿਸਟਮ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਕੱਟੜ ਸੂਤਰਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਰੇਡੀਮੇਡ ਵਿਚਾਰਾਂ

ਤੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਕੋਈ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਨਾ ਹੀ ਮੈਡੀਟੇਸ਼ਨ, ਨਾ

ਹੀ ਕੋਈ ਰੂਹਾਨੀ ਦਿਸ਼ਾ-ਨਿਰਦੇਸ਼, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਕੋਈ ਮਿਸਾਲ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਨਾ

ਕੋਈ ਚਰਚ ਹੈ, ਨਾ ਹੀ ਕਰਮਕਾਂਡ, ਨਾ ਕੋਈ ਨੇਮ, ਨਾ ਹੀ ਉੱa1e ਦੀਆਂ ਪ੍ਰੇਰਨਾਵਾਂ ਦਾ

ਸ਼ਬਦਜਾਲ ।

ਕੀ ਇਹ ਸਵੈ-ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਹੈ? ਸ਼ਾਇਦ ਨਹੀਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਵੈ-ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਰਾਹੀਂ

ਸਾਡੀ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਹਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ, ਇਹ ਇੱਕ ਕੌੜੀ ਸੱਚਾਈ ਹੈ। ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ

ਹਲ ਲੱਭਣ ਲਈ, ਮਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਰ-ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਹਕੀਕਤ ਲਈ ਖੋਲ੍ਹਣੇ ਪੈਣਗੇ, ਬਾਹਰੀ

ਤੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਹਕੀਕਤਾਂ ਨੂੰ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਪੂਰਵ-ਧਾਰਣਾ ਦੇ, ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਬੰਦਿਸ਼ ਦੇ

ਦੇਖਣਾ ਪਵੇਗਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ। (ਰੱਬ ਦੀ ਸੇਵਾ ਪੂਰਣ-ਸੁਤੰਤਰਤਾ

ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਉਲਟ, ਪੂਰਣ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਹੀ ਰੱਬ ਦੀ ਸੇਵਾ ਹੈ।) ਖੁਦ ਨੂੰ ਅਨੁਸ਼ਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨ

ਨਾਲ ਮਨ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤਬਦੀਲੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ, ਇਹ ਉਹੀ ਪੁਰਾਣੀ

'ਮੈਂ ਹੈ, ਪਰ ਬੋਝੀ ਹੋਈ, ਕੰਟਰੋਲ ਵਿੱਚ ਜਕੜੀ ਹੋਈ।”

ਸਵੈ-ਅਨੁਸ਼ਾਸ਼ਨ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਹੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ

ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਮੂਰਤੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਫੇਰ ਕੀ ਇਹ ਅਰਦਾਸ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ? ਮੁੜ, ਇਸ

ਦਾ ਜਵਾਬ ਇਨਕਾਰ ਹੀ ਹੈ। 'ਅਰਦਾਸ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਹ ਜਵਾਬ ਦੇ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ

ਤੁਹਾਨੂੰ ਤਲਾਸ਼ ਹੈ, ਪਰ ਉਹ ਜਵਾਬ ਤੁਹਾਡੇ ਅਚੇਤਨ ਵਿੱਚੋਂ ਆ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਾਂ ਫਿਰ

ਰਾਖਵੇਂ ਭੰਡਾਰ ਵਿੱਚੋਂ, ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਖਾਹਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਸਟੋਰ-ਹਾਊਸ ਵਿੱਚੋਂ। ਹਾਲੇ ਵੀ ਇਹ

ਜਵਾਬ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਮੂਰਤੀ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਜਾਰੀ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ

ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ,' ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਅਰਦਾਸ ਕਰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਤੁਕ ਨੂੰ ਬਾਰ-ਬਾਰ

ਦੁਹਰਾ ਕੇ, ਅਤੇ ਸੋਚਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਵਿੱਚ ਕਰ ਕੇ, ਮਨ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ?

ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਸਚੇਤ ਮਨ ਤਾਂ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਈਸਾਈਆਂ ਵਾਂਗ ਗੋਡਿਆਂ ਭਾਰ

ਹੋ ਕੇ ਬੈਠਦੇ ਹੋ ਜਾਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਾਂਗ ਚੌਂਕੜੀ ਮਾਰ ਕੇ, ਅਤੇ ਬਾਰ-ਬਾਰ ਦੁਹਰਾਉਂਦੇ ਹੋ,



ਅਤੇ ਦੁਹਰਾਉਣ ਦੀ ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਮਨ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਸ਼ਾਂਤੀ ਵਿੱਚੋਂ

ਕੋਈ ਸੁਨੇਹਾ ਉਭਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਸੁਨੇਹਾ , ਜਿਸ ਦੀ ਖਾਤਿਰ ਤੁਸੀਂ ਅਰਦਾਸ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ,

ਤੁਹਾਡੇ ਅਚੇਤਨ ਵਿੱਚੋਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਾਂ ਫੇਰ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦਾ ਹੀ ਹੁੰਗਾਰਾ ਹੋ

ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਯਕੀਕਨ ਇਹ ਸਚਾਈ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਈ

ਅਪੀਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ, ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਮੂਹਰੇ ਅਰਦਾਸ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ, ਉਹ ਤਾਂ

ਖੁਦ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਪੂਜਾ ਦੇ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਪਿੰਜਰੇ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ

ਕੈਦ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ, ਭਜਨ ਬੰਦਗੀ ਕਰ ਕੇ ਜਾਂ ਫੁੱਲ ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਦਾ ਦਮਨ

ਕਰ ਕੇ, ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਪਾਏ ਪੂਰਨਿਆਂ 'ਤੇ ਚਲ ਕੇ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਤਾਈਂ ਨਹੀਂ ਪੁੱਜ ਸਕਦੇ।

ਇੱਕ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਬਾਰ-ਬਾਰ ਦੁਹਰਾ ਕੇ ਮਨ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਨ ਦੀ

ਤਰਕੀਬ ਸਿੱਖ ਲੈਂਦੇ ਹੋ, ਅਤੇ ਉਸ ਸ਼ਾਂਤੀ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਸੰਕੇਤ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨ ਲੱਗਦੇ ਹੋ ਤਾਂ

ਤੁਹਾਡਾ ਉਸੇ ਵਿੱਚ ਉਲਝ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਣ ਦਾ ਖਤਰਾ ਖੜਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿੰਨੀ ਦੇਰ ਤੱਕ

ਤੁਸੀਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਚੇਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਕਿ ਆਖਿਰ ਇਹ ਸੰਕੇਤ ਆਉਂਦੇ ਕਿੱਥੋਂ ਨੇ, ਅਤੇ ਫੇਰ



ਅਰਦਾਸ ਸੱਚ ਦੀ ਖੋਜ ਦਾ ਬਦਲ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਲੱਭਦੇ ਹੋ ਉਹ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ

ਹੈ, ਪਰ ਉਹ ਸੱਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਚਾਹੋਗੇ, ਦਰਖਾਸਤ ਕਰੋਗੇ, ਤਾਂ ਉਹ ਤੁਹਾਨੂੰ

ਮਿਲ ਜਾਵੇਗਾ, ਪਰ ਅੰਤ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਮੁੱਲ ਤਾਰਣਾ ਪਵੇਗਾ।”

ਅਰਦਾਸ ਤੋਂ ਬਾਦ ਅਸੀਂ ਯੋਗ ਵੱਲ ਆਉਂਦੇ ਹਾਂ, ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਯੋਗ

ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਮੂਰਤੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ,

ਕਿਉਂਕਿ ਯੋਗ ਵੀ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਕਾਗਰਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਕਾਗਰਤਾ ਬੰਦਸ਼ ਹੈ। 'ਆਪਣੀ

ਚੁਣੀ ਹੋਈ ਕਿਸੇ ਸੋਚ ਉਪਰ ਧਿਆਨ ਇਕਾਗਰ ਕਰਕੇ ਤੁਸੀਂ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਦੀ ਇੱਕ ਦੀਵਾਰ

ਖੜੀ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹੋ, ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਸਾਰੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਲਾਂਭੇ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋ।'

ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੈਡੀਟੇਸ਼ਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਨੂੰ ਹੀ ਮਜ਼ਬੂਤ

ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਆਪਣੇ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਕਿਸੇ ਵਿਚਾਰ ਉਪਰ ਧਿਆਨ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰਤ

ਕਰਨਾ, ਬਾਕੀ ਸਭ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਹਟਾ ਕੇ। ਪਰ ਤੁਹਾਡੇ ਚੁਣਾਵ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਕੀ ਹੈ? 'ਕਿਹੜੀ

ਚੀਜ਼ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਦਿਲਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਫਲਾਂ ਚੀਜ਼ ਠੀਕ ਹੈ, ਚੰਗੀ ਹੈ, ਉੱai

ਹੈ, ਸੱਚ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਸਭ ਨਹੀਂ? ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਚੁਣਾਵ ਕਿਸੇ ਸੁੱਖ, ਕਿਸੇ

ਈਨਾਮ, ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਉੱaੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੈ, ਜਾਂ ਫੇਰ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਤੁਹਾਡੇ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਅਤੇ

ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੀ ਹੀ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆ ਹੈ। ਆਖਿਰਕਾਰ ਤੁਸੀਂ ਚੁਣਦੇ ਹੀ ਕਿਉਂ ਹੋ? ਕਿਉਂ ਹਰ

ਸੋਚ ਦਾ ਮੁਆਇਨਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਜਦੋਂ ਤੁਹਾਡੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਅਨੇਕਾਂ ਵਿੱਚ ਹੈ-ਕਈਆਂ

ਵਿੱਚ -ਫੇਰ ਇੱਕ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਚੁਣਨਾ? ਕਿਉਂ ਆਪਣੀ ਹਰ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨੂੰ ਘੋਖਦੇ ਨਹੀਂ?

ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਇ ਕਿਉਂ ਤੁਸੀਂ ਹਰ ਖਾਹਿਸ਼ ਦੇ ਅੰਦਰ ਨਹੀਂ ਉਤਰਦੇ, ਜਿਵੇਂ ਹੀ

ਉਹ ਉਭਰਦੀ ਹੈ? ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਵਿਚਾਰ ਉਪਰ ਜਾਂ ਇੱਕ ਖਾਹਿਸ਼ 'ਤੇ ਕੇਂਦਰਤ ਹੋਣ ਦਾ

ਕੋਈ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ। ਆਖਰਕਾਰ ਤੁਸੀਂ ਅਨੇਕਾਂ ਖਾਹਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਬਣੇ ਹੋ ,ਸਚੇਤ ਅਤੇ ਅਚੇਤ

ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਈ ਨਕਾਬ ਹਨ ਤੁਹਾਡੇ। ਫੇਰ ਇੱਕ ਨੂੰ ਛਾਂਟ ਕੇ ਬਾਕੀ ਸਭ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਦਾ ਕੀ



੧੪ / ਪਹਿਲੀ ਅਤੇ ਆਖਰੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ੧੫ / ਪਹਿਲੀ ਅਤੇ ਆਖਰੀ ਅਜ਼ਾਦੀ



ਮਤਲਬ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਟਕਰਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਊਰਜਾ ਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋ, ਤੇ

ਇੰਜ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਖੜੇ ਕਰਦੇ ਹੋ, ਟਕਰਾ ਅਤੇ ਝਗੜੇ। ਪਰ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਹਰ ਆਉਂਦੀ ਸੋਚ

ਉਪਰ ਧਿਆਨ ਦੇਵੋਗੇ, ਹਰ ਸੋਚ ਉਪਰ, ਸਿਰਫ਼ ਕੁਝ ਕੁ ਸੋਚਾਂ ਉਪਰ ਨਹੀਂ, ਫੇਰ ਉੱaੇ

ਕੋਈ ਬੰਦਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ, ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਛਾਂਟੀ ਨਹੀਂ, ਚੋਣ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਹਰ ਸੋਚ ਨੂੰ

ਦੇਖਣਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਕੰਮ ਹੈ, ਅਤਿਅੰਤ ਕਠਿਨ। ਕਿਉਂਕਿ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਇੱਕ

ਸੋਚ ਨੂੰ ਦੇਖ ਹੀ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਮਲਕ ਦੇਣੀ ਦੂਜੀ ਵੀ ਅੰਦਰ ਆ ਘੁਸਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਜੇ

ਤੁਸੀਂ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਦਬਾਵ ਦੇ, ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਸਫ਼ਾਈ ਦੇ, ਸਚੇਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਉਸ

ਨੂੰ ਦੇਖ ਲਵੋਗੇ, ਸਿਰਫ਼ ਉਸ ਸੋਚ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਮਾਤਰ ਨਾਲ ਹੀ ਕੋਈ ਹੋਰ ਸੋਚ ਖਲਲ ਨਹੀਂ

ਪਾਉਂਦੀ। ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋ, ਤੁਲਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋ ਜਾਂ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਲਾਉਂਦੇ ਹੋ

ਸਿਰਫ਼ ਉਦੋਂ ਹੀ ਦੂਸਰੀਆਂ ਸੋਚਾਂ ਦਾਖਿਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।'

'ਪਰਖੋਗੇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਫੇਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਰਖਿਆ ਜਾਵੇਗਾ।' ਗਾਸਪਲਜ਼ ਦੀ

ਇਹ ਨਸੀਹਤ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਵਿਹਾਰ ਉਪਰ ਵੀ ਉਨੀ ਹੀ ਢੁਕਵੀਂ ਹੈ ਜਿੰਨੀ

ਕਿ ਦੂਜਿਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲਵਰਤਨ ਉਪਰ। ਜਿੱਥੇ ਪਰਖ ਹੋਵੇਗੀ, ਤੁਲਨਾ ਤੇ ਨਿੰਦਿਆਆਲ

ੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ, ਉੱaੇ ਮਨ ਦਾ ਖੁਲਾਪਨ ਨਦਾਰਦ ਹੀ ਰਹੇਗਾ, ਉੱaੇ ਬਿੰਬਾਂ

ਅਤੇ ਸਿਸਟਮਾਂ ਦੀ ਨਿਰੰਕੁਸ਼ਤਾ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਹੋ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ, ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ

ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਅਤੇ ਅਤੀਤ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ।

ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਿਸੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਆਤਮਚਿ

ੰਤਨ, ਕਿਸੇ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਨੇਮ ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸਵੈ-ਪਰਖ ਅਤੇ ਸਰਵ-ਪਰਵਾਨਿਤ

ਸਿਧਾਂਤ ਕੋਈ ਮੱਦਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਕਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਉੱaੇ ਇੱਕ ਸਹਿਜਤਾ

ਹੈ, ਇੰਦ੍ਰਿਆਵੀ ਪਹੁੰਚ ਤੋਂ ਪਰੇ, ਇਕ 'ਸਿਰਜਨਾਤਮਕ ਹਕੀਕਤ,' ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਮੂਰਤੀ

ਇਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਸਹਜਤਾ ਤੁਹਾਡੇ ਅੰਦਰੋਂ ਆਪਮੁਹਾਰੇ ਹੀ ਫੁਟਦੀ ਹੈ, ਪਰ

ਸਿਰਫ਼ ਉਦੋਂ ਹੀ ਜਦੋਂ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦਾ ਮਨ 'ਨਿਸ਼ਕ੍ਰਿਆ-ਸਜਗਤਾ' ਦੀ ਅਵਸਥਾ

ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, 'ਚੋਣ-ਰਹਿਤ ਸਜਗਤਾ'। ਤੁਲਨਾਵਾਂ ਤੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਸਾਨੂੰ ਬਦੋਬਦੀ ਦਵੈਤ

ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਿਰਫ਼ ਚੋਣ-ਰਹਿਤ ਸਜਗਤਾ ਹੀ ਅ-ਦਵੈਤ ਵੱਲ ਲੈ

ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਇੱਕ ਸਮੱਗਰ ਸਿਆਣਪ ਵੱਲ, ਅਖੰਡ ਪਿਆਰ ਵੱਲ, ਜਿੱਥੇ ਸਭ ਵਿਰੋਧਾਂ

ਦਾ ਮਿਲਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।’ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਜੋ ਚਾਹੋ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਪਰ

ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੀ ਇੱਥੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋ ਮਨਮਰਜ਼ੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸਿਸਟਮ,

ਵਿਚਾਰਾਂ, ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਤੇ ਬੰਦਸ਼ਾਂ 'ਚ ਪੈ ਕੇ ਉਹ ਕਰਦੇ ਹੋ ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ,

ਫੇਰ ਤੁਸੀਂ ਕਦੇ ਵੀ ਪਿਆਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੋਗੇ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਤਾਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੀ ਉੱaੋਂ

ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਖਾਹਿਸ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਿੰਬ-ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਬਾਰੇ ਆਪਣੀਆਂ

ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਵਿਤਕਰੇ ਤੋਂ ਸਚੇਤ ਹੋਣ ਲਗਦੇ ਹੋ, ਜੋ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ

ਦਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਖਾਹਿਸ਼ ਜਾਇਜ਼ ਹੈ ਜਾਂ ਨਜਾਇਜ਼। ਇਹੋ ਚੋਣ ਰਹਿਤ ਸਜਗਤਾ,

ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਇਹ ਹਊਮੈਂ ਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਨੂੰ ਚੀਰਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਇੱਕ ਤੋਂ ਬਾਦ ਦੂਜੀ ਤੈਹ

ਨੂੰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਅਵਚੇਤਨ ਨੂੰ, ਪਿਆਰ ਤੇ ਸਿਆਣਪ ਇਸ ਰਾਹੀਂ ਹੀ

ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਉਸ ਨਾਲੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਵਖਰੀ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਜਿਸ ਦੇ ਅਸੀਂ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ

ਆਦੀ ਹਾਂ। ਇਹੋ ਚੋਣ ਰਹਿਤ ਸਜਗਤਾ-ਹਰ ਪਲ, ਹਰ ਸੂਰਤ ਵਿੱਚ, ਸਿਰਫ਼ ਇਹੋ ਹੀ

ਕਾਰਗਰ ਮੈਡੀਟੇਸ਼ਨ ਹੈ। ਯੋਗ ਦੀਆਂ ਬਾਕੀ ਸਭ ਕਿਸਮਾਂ ਜਾਂ ਤਾਂ ਅੰਧ-ਚਿੰਤਨ ਵੱਲ ਨੂੰ

ਲੈ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਸਵੈ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ, ਜਾਂ ਫੇਰ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਵੈਕਲਪਿਤ

ਮਸਤੀ ਵੱਲ, ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਝੂਠੀ ਸਮਾਧੀ ਵੱਲ। ਅਸਲ ਮੁਕਤੀ ਤਾਂ

'ਸਿਰਜਨਾਤਮਕ ਹਕੀਕਤ ਦੀ ਆਂਤਰਿਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਹੈ।' ਇਹ 'ਕੋਈ ਤੋਹਫ਼ਾ ਨਹੀਂ ਹੈ,

ਇਸ ਨੂੰ ਲੱਭਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕੋਈ ਕਮਾਈ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਿਸ

ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮਹਿਮਾ-ਮੰਡਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰਦੇ ਹੋ। ਇਹ ਹੋਂਦ ਦੀ

ਇੱਕ ਅਵਸਥਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਮੌਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਬਣਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨਹੀਂ, ਪੂਰਣਤਾ

ਹੈ। ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਿਰਜਨਾਤਮਕਤਾ ਖੁਦ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਏ ਵੀ ਜਾਂ ਪ੍ਰਗਟਾਉਣ ਦੀ

ਇੱਛੁਕ ਵੀ ਹੋਵੇ, ਇਹ ਕੋਈ ਹੁਨਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜੋ ਬਾਹਰੀ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਲਈ ਤਾਂਘਦਾ ਹੋਵੇ।

ਤੁਹਾਨੂੰ ਭੀੜ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨ ਦੀ ਜਾਂ ਕੋਈ ਮਹਾਨ ਕਲਾਕਾਰ ਹੋਣ ਦੀ ਵੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ, ਜੇ

ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਸਭ ਕੁਝ ਲਈ ਤਾਂਘਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਅੰਦਰੂਨੀ ਹਕੀਕਤ ਤੋਂ ਖੁੰਝ ਜਾਵੋਗੇ।

ਇਹ ਕੋਈ ਤੋਹਫ਼ਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਹੁਨਰ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨਾ

ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਅਨਸ਼ਵਰ ਅਖੁਟ-ਖਜ਼ਾਨਾ, ਜਿੱਥੇ ਸੋਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹਰ ਹਵਸ ਤੋਂ

ਮੁਕਤ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ, ਮੰਦ-ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਤੇ ਅਗਿਆਨਤਾ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ

ਸੋਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦੁਨਿਆਵੀਪਣ ਤੋਂ ਅਤੇ ਹੋਣ ਦੀ ਨਿੱਜੀ ਤਾਂਘ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਵਾ

ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਸਿਰਫ਼ ਸਹੀ ਚਿੰਤਨ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਇਸ ਨੂੰ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ ਜਾ

ਸਕਦਾ ਹੈ।' ਚੋਣ ਰਹਿਤ ਸਵੈ-ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਸਾਨੂੰ ਉਸ ਸਿਰਜਨਾਤਮਕ ਹਕੀਕਤ ਤੱਕ ਲੈ

ਜਾਵੇਗੀ ਜੋ ਸਾਡੇ ਸਾਰੇ ਤਬਾਹਕੁਨ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ਾਂ ਦੇ ਪਿੱੱਛੇ ਲੁਕੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਸ਼ਾਂਤ

ਸਿਆਣਪ ਤੱਕ ਜੋ ਬਾਵਜੂਦ ਅਗਿਆਨਤਾ ਦੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਉੱaੇ ਮੌਜੂਦ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਬਾਵਜੂਦ

ਸਾਰੇ ਗਿਆਨ ਦੇ ਜੋ ਕਿ ਅਗਿਆਨਤਾ ਦਾ ਹੀ ਦੂਜਾ ਰੂਪ ਹੈ। ਗਿਆਨ ਬਿੰਬਾਂ ਦਾ ਕਾਰਵਿਹਾਰ

ਹੈ, ਅਕਸਰ ਹੀ ਇਹ ਸਿਆਣਪ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਹੀ ਬਣਦਾ ਹੈ, ਹਰ

ਪਲ-ਹਰ ਛਿਣ ਆਪਣੀ 'ਮੈਂ' ਨੂੰ ਬੇਨਕਾਬ ਕਰਨ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਰੋੜਾ ਹੀ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਮਨ

ਜੋ ਸਿਆਣਪ ਦੀ ਇਸ ਅਡੋਲ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਹਾਸਿਲ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਠਹਿਰਾਵ ਤਾਈਂ

ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ 'ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਜਾਣ ਲਵੇਗਾ, ਉਹ ਇਹ ਜਾਣ ਲਵੇਗਾ ਕਿ ਪਿਆਰ ਕੀ

ਹੈ, ਇਸ ਦਾ ਭਾਵ ਕੀ ਹੈ। ਪਿਆਰ ਨਾ ਤੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਅ-ਵਿਅਕਤੀਗਤ।

ਪਿਆਰ ਬਸ ਪਿਆਰ ਹੈ, ਮਨ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ,

ਇਸ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਪਿਆਰ ਤਾਂ ਖੁਦ ਆਪਣੀ ਹੀ ਅਨੰਤਤਾ ਹੈ, ਇਹ ਨਾ

ਤਾਂ ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟ ਹੈ ਨਾ ਵਿਆਪਕ, ਬਸ ਇਹੋ ਹਕੀਕੀ ਹੈ, ਸਰਬਉੱ”, ਅਥਾਹ, ਜਿਸ ਦੀ

ਕੋਈ ਸੀਮਾ ਨਹੀਂ।

ਅੱਲਡਸ ਹਕਸਲੀ

੧੬ / ਪਹਿਲੀ ਅਤੇ ਆਖਰੀ ਅਜ਼ਾਦੀ



੧੭ / ਪਹਿਲੀ ਅਤੇ ਆਖਰੀ ਅਜ਼ਾਦੀ

Converted from Satluj to Unicode

©2013 Aglsoft - Disclaimer - Feedback

poems of Balram

ਪਿੱਪਲ ਦੇ ਪੱਤੇ
ਦੋਂ-ਚੋਂ ਦਿਨਾਂ ’ਚ ਈ
ਵੱਡੇ- ਵੱਡੇ ਜਹੇ ਹੋ ਗਏ
ਉਨ੍ਹਾ ਦੇ ਤੋਤਲੇ-ਤੋਤਲੇ ਰੰਗ
ਸੂਰਜ ਦੇ ਠੋਲਿਆਂ ’ਤੇ
ਦੋਹਰੀ-ਚੋਹਰੀ ਹੁੰਦੀ ਮਸਤੀ
ਹਵਾ ਦੀਆਂ ਗੁਦਗੁਦੀਆਂ ’ਤੇ
ਬੋੜ੍ਹੇ ਜਹੇ ਮੁੰਹ ’ਚੋਂ
ਟਪੂਂ-ਟਪੂਂ ਕਿਰਦੇ
ਘੰਟੀਆਂ ਜਹੇ ਹਾਸੇ
ਅਕਲ ਦਾੜ ਆ ਗਈ ਏ ਉਨ੍ਹਾ ’ਚ
ਸਿਆਣੇ-ਸਿਆਣੇ ਹੋ ਗਏ
ਪਿੱਪਲ ਦੇ ਪੱਤੇ
ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਨੂੰ ਹੁਣ
ਜਾਣੀਆਂ-ਜਾਣੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਦੇਖਦੇ
ਬਹੁਤਾ ਭਾਅ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ
ਪੋਲੀ-ਪੋਲੀ ਥਾਪੀ ਦਿੰਦੇ
ਟਹਿਣੀਆਂ ਨੂੰ
ਮਸੂਮ ਗਰੂਰ ’ਚ ਭਰੀ
ਜਿਓਂ ਬੱਚੇ ਕਹਿਣ ਬੇਬੇ
ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਵੱਡੇ ਹੋ ਗਏ
ਬਹੁਤੀ ਫ਼ਿਕਰ ਨਾ ਕਰਿਆ ਕਰ ਸਾਡੀ;
ਜੜਾਂ ’ਚ ਪਏ ਬਜੁਰਗ
ਲਾਡਲੀਆਂ ਤੱਕਣੀਆਂ ਤੱਕਦੇ
ਬੋਦੀਆਂ ਜਈਆਂ
ਰੀਝਾਂ ’ਚ ਖੁਰਦੇ
ਜ਼ਮੀਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ
ਜੜ੍ਹਾਂ ’ਚ ਜੜ੍ਹਾਂ
ਘਾਹ ਦੀਆਂ ਤਿੜਾਂ
ਫ਼ੁਸਫ਼ੁਸਾਉਂਦੀਆਂ
ਯੁਗ ਬੀਤਦੇ ਕਿਹੜਾ ਵਰ੍ਹੇ ਲਗਦੇ|
ਪਿੱਪਲ ਦੇ ਪੱਤੇ ਵੱਡੇ ਹੋ ਗਏ
ਦੋਂ-ਚੋਂ ਦਿਨਾਂ ’ਚ ਈ|


 ਕਿਸਾਨ ਸੂਰਜ ਨਿਚੋੜਦਾ,
ਦੇਹਾਂ ‘ਚ ਜਾਨ ਪੈਂਦੀ,
ਕਲਾਕਾਰ ਕਸ਼ੀਦਦਾ,
ਰੱਬ ਦਾ ਰਸ,
ਰੂਹਾਂ ਹਰੀਆਂ-ਭਰੀਆਂ,
ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ |
                       ਬਲਰਾਮ
                            ਕਾਫ਼ਿਰ
ਜਦ ਦੇਖਾਂ ਇਸ ਛਪੜੀ ਜਹੀ ਮੈਂ ਨੂੰ
ਨਿੱਕੀ ਨਿੱਕੀ ਗੱਲ ’ਤੇ ਤਿੜ ਤਿੜ ਕਰਦੇ,
ਕੁਦ ਕੁਦ ਪੈਂਦੇ ; ਤਾਂ ਸੰਗ ਜਾਵਾਂ,
ਸੋਚਾਂ, ਤੂੰ ਦੇਖਦਾ ਹੋਵੇਂਗਾ,
 ਤਾਂ ਕੀ ਸੋਚਦਾ ਹੋਵੇਂਗਾ ,
ਹਸਦਾ ਹੋਏਂਗਾ!

ਬੁਕਲ ਲਭਦਾਂ ਤੇਰੀ ਮੁੰਹ ਲੁਕੋਣ ਨੂੰ ,
ਲਭਦੀ ਨਹੀ | ਫ਼ੇਰ ਆਪੇ ਹੱਸ ਪੈਨਾਂ,
ਖਿੜ ਖਿੜ ਜਾਂਦਾਂ, ਹੌਲਾ ਫ਼ੁੱਲ ਹੋ ਤੇਰੇ
ਹਵਾ ਜਹੇ ਹਥਾਂ ’ਤੇ ਹਥ ਮਾਰ,
ਉੱਚੀ-ਉੱਚੀ ਹਸਦਾਂ ;
ਆਪਣੇ ’ਤੇ ਤੇਰੇ ’ਤੇ
ਚੱਲ ਫ਼ੇ\\\ਰ\\ ਕਾਫ਼ਿਰ ਤਾਂ,
ਕਾਫ਼ਿਰ ਈ ਸਹੀ |
                                      ਬਲਰਾਮ 

ਪੀੜ ਰੂਹਾਂ ’ਤੇ ਪਈ ਤਰੇਲ ਹੈ,
ਹਰਾ ਰਖਦੀ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾ ਨੂੰ ,
ਹਵਾ ’ਚ ਨਹੀ ਲਟਕਦੀ,
ਦੇਹਾਂ ’ਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ;
ਇਹ ਪੂਰਾ ਪਤਾ ਹੈ ਰੱਬ ਦਾ |
                          ਬਲਰਾਮ


ਐਵੇਂ ਕੂਲੇ ਕੂਲੇ ਫ਼ੰਗ ਨੇ ਮੇਰੇ,
ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ, ਦੇਖਦਾਂ ਇਨ੍ਹਾ ਵੱਲ,
ਤਾਂ ਤਰਸ ਆਉਂਦਾ,ਦਿਲ ਡੁਬ ਜਾਂਦਾ,
ਆਸਮਾਨ ਵੱਲ ਦੇਖਾਂ ਤੇ ਭੁਲ ਜਾਵੇ ਸਭ,
ਬਦੋਬਦੀ ਖਿਚ ਲਵੇ ਕੋਈ ਫ਼ੰਗਾਂ ਸਣੇ ,
ਹੋਲਾ ਹੋਲਾ ਹੋ ਉਡ ਜਾਵਾਂ, ਬੇਬੂਝ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ,
ਬੇਬੇ ਵਾਜਾਂ ਮਾਰਦੀ ਰਹਿ ਜਾਏ ਅਂਬਰਾਂ ’ਚ,
ਜਿਵੇਂ ਕਈ ਵਰੇ ਪਹਿਲਾਂ ਮਾਰਦੀ ਸੀ,
ਜਦ ਜਿਉਂਦੀ ਸੀ |
                                                  
                                                   ਬਲਰਾਮ


ਕੰਬਦੀਆਂ ਜਈਆਂ ਕਲੀਆਂ ,
ਹਵਾ ਥੋੜਾ ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਵਜਦੀ,
ਜਿਵੇਂ ਡਫ ’ਤੇ ਵੱਜੇ ਹੱਥ,
ਡਮਰੂ ’ਤੇ ਉੰਗਲਾਂ ਨੱਚਣ;
ਲਰਜਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਵਿਚਾਰੀਆਂ,
ਜੱਫਾ ਨਹੀ ਪਾਉਂਦੀਆਂ, ਡਰਦੀਆਂ,
ਡੰਡੀ ਤੇ ਆਪ ਕੂਲੀ ਕੱਚ,
ਤਿੜਕ ਜਾਊ, ਮਾੜੀ ਜਈ ਤਿੜ ਨਾਲ;
ਕੰਬਦੀਆਂ ਜਈਆਂ ਕਲੀਆਂ ਮਲ੍ਹਕ ਜਹੇ
ਮੁੱਠ ਖੋਲਦੀਆਂ,ਪੋਲੀ ਜਈ ਬੱਝੀ ਸੀ ਜੋ,
ਤੇ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਵੱਜਦਾ ਸਮ,
ਜਿਵੇਂ ਧਫ ਵੱਜੇ ਮਰਦੰਗ,
ਸੌ ਸੌ ਨੱਚਣ ਨਟਰਾਜ,
ਹਰ ਟਹਿਣੀ ਹਰ ਸ਼ਾਖ;
ਤੇ ਕੰਬਦੀਆਂ ਜਈਆਂ ਕਲੀਆਂ ,
ਜੀਭਾਂ ਦੱਬਣ ਮਿਨ੍ਹਾ ਮਿਨ੍ਹਾ ਹਸਣ |
                                                ਬਲਰਾਮ

ਇਸ ਸ਼ਾਮ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਨਹੀ ਹੋ ਸਕਦੀ,
ਕੱਲਾ-ਕਾਰਾ ਹਿੱਲਦਾ ਪੱਤਾ,
ਟਾਵਾਂ ਟਾਵਾਂ ਕੋਈ ਰਹਿ ਗਿਆ ਪੰਛੀ
ਆਲ੍ਹਣੇ ਪਹੁੰਚਣੋਂ,
ਖੁਰਦੇ ਜਾਂਦੇ ਰੰਗ,
ਗੈਬ ਹੁੰਦੇ ਪਰਛਾਵੇਂ,
ਘੁਲਦਾ ਹਨੇਰਾ ,
ਬੱਚਿਆਂ ਕੰਨੀਂ ਮਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ’ਵਾਜਾਂ,
ਇੱਕਾ-ਦੁੱਕਾ ਕੋਈ ਤਾਰਾ,
ਰੇਲ ਦੀ ਕੂਕ,
ਚਾਮਚੜਿਕ ਦੀ ਤੜਫ਼ਣ;
ਏਸ ਸ਼ਾਮ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਨਹੀ ਹੁੰਦੀ,
ਹੋ ਨਹੀ ਸਕਦੀ|
                                            : ਬਲਰਾਮ :



ਕੀਤਿਆਂ ਕਵਿਤਾ ਹੋ ਨਾ ਪਾਵੇ,
ਹੋਵੇ ਆਪੋ ਆਪ,
ਜੇ ਕੋਈ ਸੁਣੇ;
ਸਿਰਹਣ.......,
ਕਾਂਬਾ ਦਰਖਤਾਂ ਦੀਆਂ ਬਿਆਈਆਂ ਦਾ,
ਪਿੰਡੇ ਨੂੰ ਹੱਥ ਕਰ ਕੇ,
ਕੰਨ ਵਰਗਾ ਹੱਥ,
ਪੂਰਾ ਖੁੱਲਾ..
ਸੁਣੇ ਸਿੱਟਿਆਂ ਦਾ ਫੁੱਟਣਾ,
ਕੋਲੇ ਬਹਿ ਕੇ,
ਵਹਿਲਾ ਕਰ ਕੇ ਅੰਦਰ,
ਵੇਹਲ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦਾਣੇ ਖਣਕਣ,
ਮਣੀਆਂ ਮਣੀਆਂ,
ਬਾਣੀ ਦੀਆਂ ਕਣੀਆਂ,
ਚਾਹਿਆਂ ਕਦੇ ਨਾ ਵਰੀਆਂ;
ਕਵਿਤਾ ਆਵੇ ਜਦ ਜੀ ਚਾਵ੍ਹੇ,
ਨਿੱਤ ਨ੍ਹਾਤੀ ਨਿੱਤ ਨਿਖਰੀ;
ਹਾਂ ਥੋੜਾ ਧੱਕਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ,
ਛੋਟੀ ਹੁੰਦੀ ਦਾ ਮੁੰਹ ਧੋ ਸਕਦੇ ਹੋ,
ਮਲ ਸਕਦੇ ਹੋ ਦੰਦੀਂ ਦਂਦਾਸਾ
ਅੱਖੀਂ ਕੱਜਲ ਪਾ ਸਕਦੇ ਹੋ,
ਪਰ ਇਹ ਕੋਈ ਪੱਕ ਨਹੀ,
ਕਿ ਹਰ ਵੇਲੇ ਉਹ ਹੋਏ ਰਾਜ਼ੀ,
ਛੂਹਣ ਦਏ ਕੇਸਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ,
ਜਿਓਂ ਜਿਓਂ ਵਡੀ ਹੁੰਦੀ ਜਾਏ,
ਇਹ ਪਰਾਈ ਹੁੰਦੀ ਜਾਏ,
ਕਵਿਤਾ ਆਦ ਕੁਆਰੀ ਕੰਜਕ,
ਇਹ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਦੀ ਹੋ ਨਹੀ ਸਕਦੀ |
                                          :ਬਲਰਾਮ:
         ਦੇਹ ਸਣੇ
ਸਰੀਰ ਸਣੇ ਲੰਘ ਆਇਆਂ ਮੈਂ
ਤੇਰੇ ਅੰਦਰ.....,
ਜੇ ਇਹ ਕਲਪਣਾ ਏ ਕੋਰੀ
ਤਾਂ ਮੇਹਰ ਕਰ,
ਜਗਾਈਂ ਨਾ ਮੈਨੂੰ,
ਇਹ ਨੀਂਦ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰੀ ਏ,
ਖੰਡ ਮਿੱਠੀ ਖੁਮਾਰੀ,
ਲੋਰੀ ਨਾ ਦੇ,
ਸੁਰ ਬਹੁਤ ਭਾਰੇ,
ਐਵੇਂ ਖਹਿ-ਖਹਿ ਜਾਂਦੇ,
ਖੁਰ ਜਾਣ ਦੇ ਬਸ,
ਜਿਉਂ ਮੁੰਹ ਅੰਦਰ
ਮਿਸਰੀ ਘੁਰਦੀ
ਬਿਣ ਬੋਲੇ|
ਕਿਨਾਰੇ ਤਾਂ ਸਭ ਵਹਿ ਗਏ
ਖੌਰੇ ਕਹਿਣੀਂ ਵਹਿਣੀਂ,
ਲਹਿ ਜਾਣ ਦੇ ਹੁਣ
ਇਹਨੂੰ ਵੀ ਧੁਰ ਤਾਈਂ,
ਜਾਣੇ ਕਿਹੜੀ ਦੇਹ ਇਹ,
ਤੂੰ ਹੱਥ ਨਾ ਫ਼ੜੀਂ,
ਉਤਰ ਜਾਣ ਦੇਈਂ ਬਸ
ਆਪੇ ਖੁਰ-ਪੁਰ ਜਾਉ|
ਜਿਓਂ ਫੁੱਲਾਂ ’ਚੋਂ ਰੰਗ ਕਿਰਦਾ
ਮੈਂ ਕਿਰ ਆਇਆਂ
ਤੇਰੇ ਅੰਦਰ
ਦੇਹ ਸਣੇ|

                            ਬਲਰਾਮ

                   ਅਰਜ਼ੋਈ
ਮੇਰੇ ਰੋਮ-ਰੋਮ ’ਚ ਵਿਰਹੋਂ ਭਰ ਦੇ,
ਮੇਰੇ ਸਾਹਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਸ ਦੀ,
ਇੱਕ ਨਦੀ ਬਖਸ਼,
ਧੂਫ਼ ਵਾਂਗ ਧੁਖਾ ਲੈ,
ਆਪਣੇ ਚਰਣਾ ’ਚ,
ਲੂੰ-ਲੂੰ ਵਿਚ ਲਗਨ ਜਗਾ,
ਬਸ ਪੀ ਜਾ ਮੈਨੂੰ,
ਡੀਕ ਲਾ ਕੇ,
ਕੌੜਾ ਤਿਖਾ,
ਜਿਹੋ ਜਿਹਾ,
ਵੀ ਹਾਂ, ਬਸ,
ਕਬੂਲ ਕਰ|
                           ਬਲਰਾਮ


ਗੀਤ ਕੋਈ ਅਣਗਾਇਆ
ਆ,ਮੇਰੇ ਪ੍ਰਾਣਾ ਦੇ ਤਾਰ ਛੇੜ,
ਉੱਥੇ ਹੈ ਗੀਤ ਕੋਈ ਅਣਗਾਇਆ,
ਵਿਲਕਦਾ ਪਿਆ,
ਜਿਉਂ ਬੀਜ ਕੋਈ,
ਲਭਦਾ............,
ਕੁਆਰੀ ਧਰਤੀ,
ਮੈਂ ਲੋਚਾਂ ਤੇਰੀ ਛੋਹ,
ਆ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾ ਤਾਰਾਂ ਨੂੰ ,
ਸਿਤਾਰ ਕਰ ਦੇ|
                                   ਬਲਰਾਮ


शुक्र है...

शुक्र है हम महात्मा नहीं हैं
अभी भी यादों के कुछ मायने हैं
अभी भी उंगलीयां
दरख्तों के सीने पे
तलाशती हैं वो नाम
जो लड़कपन में लिखा था
और फिर गले से लगा लेती हैं
हल्की-हल्की सी पदचाप
चुपचाप सुनती हैं
हथेली..........,बस
ज़मीन हो जाती है।

आसमान से गिरती बूँदों में
किन्ही पैरों के निशाँ ढूँढते हैं
जो चले गए हैं सितारों में
और लौट आते हैं बार-बार
देह की तलाश में
पृथ्वी पर;
अभी आकारों का मोह गया नही है
ना उनमे ना हम में
रूप और गँध की चाह रची बसी है अभी
उनमे भी हम में भी
तुम्हे गान हो उतरना होगा
बस इन्ही में............
स्वागत है तुम्हारा
आओ तो............
शुक्र है हम महात्मा नही हैं।
                                बलराम



मृत्यु दोहरे

पग डगमग हैं बाजू बल ना,नैनन जोत गई;
चेतो रे नर बाँवरे चेतो भोर भई।

बँध फँद पाछे रहे हो मुक्ता मन गाए
हर सों हर की गति रही ना कछू आए ना जाए।

बँध फँद सब छुट रहे मन मुक्ता आकाश
पिंजरा था सो नभ हुआ पंख हुए हैं पाश।

माए सो रैन सुहागिनी जा में पी घर आए
देह घुरी सेजा घुरी नीर सों नीर समाए।

कूल किनारा छूटिया कश्ती ना पतवार
मौज चली आकाश को दोनो बांह पसार।

धुँध छँटी बँधन कटे प्राण झरें चहुँ ओर
सिँधु समाना बिँदु में रैन समानी भोर।

मौत की दुल्हन साँवरी गई पिया मन भाय
ज्यूँ-ज्यूँ बाजे घूंघरो घूँघट खुलता जाय।

काग बँधेरे बोलया बँधन खोलो भाई
युग आए युग जाए हैं ये पल बहुर ना आए।

मारग मरन को सुगम ना बहुर मरे देह जार
मारे स्यों कहुँ मन मरे मरे चेत इक बार।

सांस की रज्जू खुल रही धनक गई आकास
रंग गंध पाछे रहे क्या स्यामल उज्जास।

सुबह उठा गीता भखी लो हुई दोपहर कुरान
मन भर स्याही मन चढी तन जों जिए मसान।
                                       बलराम
.......................................................


नज़रें तरासती हैं किरणें
लहरें लहरों को
कोई समबँध
खुलता चला जाता है
धरती हरी और
आकाश नीला हो जाता।
                      बलराम

बरस रही हैं आयतें रिम-झिम झरे आज़ान
फूल पात सरवन करें कोयल कहे कुरान।
                                    बलराम

अनेक पाँवों पे चलता है समय
घास में
फूल की पँखरीयों में
झरी,जामुनी होती पत्तीयों में
नन्ही किलकारी
बूड़ी डगोरी में
कितने पैरों पे
चलता है समय।
                           बलराम

कोमलांगी धूप
बिछती नर्म पत्तीयों पे
बूँद-बूँद समा जाती
पेड़ के हृदय में
हो मौन
ॠतु आती-जाती
वो स्यामला बनी रहती
यथावत अडोल।
                     बलराम


अलविदा झरनों पहाड़ो
अलविदा आती बहारो
अलविदा धरती गगन रे
अलविदा सहरा चमन रे

अलविदा कोएल की पंचम
आँख क्यूँ हो आई है नम
ये तो जीवन का चलन है
लो मेरा अन्तिम नमन है

अलविदा जीवन की ज्योति
अलविदा शबनम से मोती
अलविदा सांसो हवायो
आज मेरे सुर में गायो

गीत अन्तिम गा रहा मैं
अलविदा अब जा रहा मैं
                     बलराम



असँख्य बूँदें गिरी
एक साथ
बरबस
कौन डूबी विषाद
कौन अल्हादित
किसे खबर
बस धरती भीग गई।

फ़लक झुका रहा अपलक
झरने को आतुर
सिमटी स्यामला
भीतर ही भीतर
लोटती सी

उन्मुक्त गँध
दौड़ती,सरसराती जाती
सुर्ख हुए दिशायों के होंठ
मौन स्पन्दन
घुलता है जाता
मैं कहाँ हूँ।
                       बलराम

मेरी सहभागिता के बिना
कोई षडयन्त्र
पूरा नही होता
मेरे खिलाफ़
तो क्या करूँ
कैसे रखूँ गांडीव
....................
केशव!
कुछ तो कहो।
                   बलराम




लहरें और समँदर

लहरें तो हैं
उठती गिरती
गिर-गिर के उठती
फिर संभलती
मस्त अठखेलीयां करती लहरें
कैसे करूँ दरकिनार वो तो हैं
फ़िसलती संभल-संभल चलती
छोटी-बड़ी
बड़ी-छोटी
नई-पुरानी
पुरानी-नई
आती-जाती
लहरें यां डोलता समँदर
है बाँटना मुश्किल
लहरों को लहरों से
समँदर से
अनँत इस
अखँडता में
कहाँ समय
नया-पुराना
पुराना-नया
शुरू-अँत
सृष्टि-प्रलय
सब कहाँ
लहर-लहर
समँदर है
अनँत,असीम,अगाध
अनाहत-अविचल।
                   बलराम

ਵਿਸਮਾਦੀ ਧਰਵਾਸੁ

ਅੰਬਰ ਘਰ ਸ਼ਹਿਨਾਈਯਾਂ ਵੱਜੀਆਂ
ਆਤਿਸ਼ੀ ਟੁਣਕਾਰਾਂ
ਆਏ ਪ੍ਰਾਹੁਣਿਆਂ ਹੁਣ ਤੁਰ ਜਾਣਾ
ਮੇਘਾਂ ਨੇ ਵਰ ਜਾਣਾ
ਝੋਲੀਓਂ ਮੇਰੀ ਝਰ ਜਾਣਾ
ਘਰ ਜਾਣਾ
ਸਤਰੰਗੀ ਕਿਰਣਾ
ਤੋਰਨ ਆਈਆਂ
ਜੋ ਆਇਆ ਤਿਸ ਜਾਣਾ
...............................
ਅੰਬਰ ਧਰਵਾਸ ਦਿੰਦਾ
ਖੁਦ ਨੂੰ
ਵਿ..ਸ..ਮਾ..ਦੀ
ਧਰਵਾਸ|
                                 ਬਲਰਾਮ


ਨੀਂਦ

ਨੀਂਦ ਦਾ ਦੁਆਰ ਖੁਲਦੇ ਹੀ
ਸਬ ਹਲਕਾ-ਹਲਕਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ
ਜੋ ਵੀ ਸਥੂਲ ਹੈ
ਖੁਰ ਜਾਂਦਾ
ਘਰ,ਕਮਰਾ
ਬੈੱਡ, ਬਿਸਤਰਾ
ਦੇਹ...
ਸਬ
ਹਥੋਂ ਤਿਲਕ ਜਾਂਦਾ
ਇਹ ਕਿਹਾ ਟਾਪੂ ਹੈ
ਕਿਹਾ ਆਕਾਸ਼
ਚੰਨ ਨਾਲੋਂ ਵੀ
ਹੌਲਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ
ਏ ਬੰਦਾ
ਪੋਲਾ-ਪੋਲਾ
ਪਰੀਆਂ ਵਰਗਾ
ਕਵਿਤਾ ਜਿਹਾ
ਸਾਂਵਲ ਸਾਂਵਲ
ਧੂਮਲ ਧੂਮਲ
ਫੁੱਲੀਂ ਪਈ ਤ੍ਰੇਲ ਵਰਗਾ
....................ਆਹ!
ਹੁਣੇ ਆਵੇਗੀ
ਕੋਈ ਕਿਰਣ ਕੁਆਰੀ
ਖੰਭਾਂ ਸਣੇ
ਸਰਵਰ ’ਚ ਉਤਰ ਜਾਏਗੀ
ਫੜਫੜਾਏਗੀ,ਖੰਭ ਛਿਣਕੇਗੀ
ਬੂੰਦਾਂ ਬੂੰਦਾਂ
ਅਹਾ!
ਸਭ ਸੁਫ਼ਨਾ-ਸੁਫ਼ਨਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ
ਪਲਕਾਂ ਦੀ ਲੈ ਝੋਲ ਖਿਲਾਰੀ
ਖੜੀ ਉਡੀਕੇ ਨੀਂਦਰ ਪਿਆਰੀ
ਕਦ ਆਵੇਗੀ ਕਿਰਣ ਕੁਆਰੀ|
                                  ਬਲਰਾਮ


ਓਹਮ
ਲਹਿਰ
ਨੰਗੇ ਆਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਛੂਹ
ਮੁੜ ਪਈ
....................
ਸਾਗਰ ਹੋਈ
...................
ਕੰਡਿਆਂ ਦੀ ਰੇਤਾ ਅੰਦਰ
ਕੁਝ ਚਿਰ
ਸੁਰਰ.....ਸੁਰ ਹੋਈ
ਜਿਉਂ ਪ੍ਰਾਹੁਣਿਆਂ ਨੂੰ
ਤੋਰਨ ਜਾਂਦਾ
ਕੋਈ ਚਾਰ ਕਦਮ
.......................
ਫੇਰ ਸਬ ਸ਼ਾਂਤ
ਗੂੰਜੇ ਮੌਨ
ਓਹਮ!!!!



ਦੇਵੀ! ਤੂੰ ਕੌਣ ਹੈਂ!

ਅਗਨਸ਼ਿਖਾ ਜਹੀਆਂ
ਲਰਜ਼ਦੀਆਂ ਬਾਹਾਂ
ਕੰਬਦੀਆਂ ਸਾਹਾਂ
ਦੀ ਓਕ ਭਰੀ
ਸਾਂਝ ਦੁਮੇਲ ਜਹੀਆਂ
ਪਲਕਾਂ ਤੋਂ
ਤੂੰ ਕਿਸਨੂੰ ਅਰਘ ਦੇ ਰਹੀ ਏਂ
ਦੇਵੀ! ਤੂੰ ਕੌਣ ਏਂ!
ਜੇ ਤੂੰ ਮੈਂ ਹਾਂ
ਤਾਂ
’ਮੇਰਾ ਮੁਝ ਕੋ ਨਮਸਕਾਰ ਹੈ|’
                                ਬਲਰਾਮ



ਅਡੋਲ ਲਹਿਰ

ਆਉਂਦੀ ਲਹਿਰ
ਜਾਂਦੀ ਹੈ,
ਜਾਣ ਦਾ ਆਪਣਾ ਮਜ਼ਾ
ਫ਼ਿਸਲਣ ਜਹੀ,
ਸਬ ਆਉਣਾ-ਜਾਣਾ
ਹੁੰਦਾ ਕੰਢਿਆਂ ’ਤੇ
ਲਹਿਰ ਤੇ ਡੋਲਦੀ-ਝੂਲਦੀ
ਸਿਰਜਨਹਾਰ ਦੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ’ਚ
ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਪਿਤਾ
ਉਛਾਲ ਦਿੰਦਾ
ਜੁਆਕੜੀ ਨੂੰ ਹਵਾ ’ਚ
ਤੇ ਫੇਰ ਬੋਚ ਲੈਂਦਾ
ਓਥੇ ਕੂਲ-ਕਿਨਾਰੇ ਕੋਈ ਨਹੀਂ
ਜਾਂ ਘੁਲੇ ਨੇ ਲਹਿਰ-ਲਹਿਰ
ਅਡੋਲ
ਜਿਵੇਂ ਆਕਾਸ਼ ਘੁਲਿਆ
ਹਰ ਥਾਂ|
                                    ਬਲਰਾਮ

आह!ये पत्ते
आह!ये पत्ते
जीवन भर की
रंगीनीयां समेटे,
हैं जाने को तत्तपर
बैठे,आह!ये पत्ते।

डूब के पिया है
शबनम को,आई जो
दूर आसमानों से,जाने
कौन संदेसा लिए
गुप-चुप से।
उगते-जाते सूरजों को
खूब धुना है धमनीयों में।
रसते रहे टहनीयों में,
साक्षी पँछीयों के सहवास के।

अब पक्क गया है वैराग इनका,
सिर से पाँव तक रँगीन.........,
रस भिगा..........................,
भीतर उगा है कुछ...........,
अनछुया.......अछुया.......,
तमाम आसमानों की छोह
में पगा।नन्ही सी दस्तक
पँछी के पैरों की,हल्की सी
हवा और वो छोड़ चले जहान,
लहराए से,लिए जीवन भर
का सूरज,रातों की खामोशी,
दास्तानें छुपी दूर जो सितारों के
सीने में,लिए जा रहे हैं साथ,
ये पत्ते दगते रँगों मे ढले,
अहा!ये मृदा होंगे
मट्टी महकी-महकी
सौंधी-सौंधी,जुड़े रहे हैं
जिससे सदा से,चले हैं
छोड़ अब मारफ़त सारे
मिलने उसी को
पगलाए से,दोस्त सँगी
सखा हैं कितने ही पहले
से वहाँ,और कुछ-कुछ
वो मीठा-मीठा सा अजनबी
भी,ढला जो भीतर,राह जोही
उम्र भर जिसकी,अहा!खूब रसा
है वैराग इनका गँध से उसी की।
                             बलराम


ਮੇਹਮਾਨ-ਨਿਵਾਜ਼ੀ

ਓਸ ਭਿੱਜੀ ਘਾਹ
ਮੇਹਮਾਨ-ਨਿਵਾਜ਼ੀ ’ਚ ਰੁੱਝੀ ਹੈ
ਦੂਰੋਂ ਆਏ ਨੇ ਪ੍ਰਾਹੁਣੇ
ਉਸਨੇ ਮੂੰਦ ਲਈਆਂ ਅੱਖਾਂ
ਸੁਨੇਹਾ ਸੁਨਣ ਲਈ
ਤੇ ਉਤਰ ਗਈ ਏ ਅੰਦਰ|

                                         ਬਲਰਾਮ


ਵਿਦਾ ਕਰੋ

ਵਿਦਾ ਕਰੋ
ਮੇਰੇ ਰਾਮ ਜੀਓ!
ਹੁਣ ਵਿਦਾ ਕਰੋ
...................
ਮੇਰੀ ਰੂਹ ਹੋਈ ਮੁਟਿਆਰ
-ਜੀ,ਹੁਣ ਵਿਦਾ ਕਰੋ
ਮੇਰੇ ਰਾਮ ਜੀਓ
ਵਿਦਾ ਕਰੋ.......
....................
ਸਾਜ ਸਿਂਗਾਰ
ਸਬ ਗਏ ਉਦਾਸੇ
ਰਾਗ ਹੋਏ ਬੈਰਾਗ
-ਜੀ,ਹੁਣ ਵਿਦਾ ਕਰੋ
ਮੇਰੇ ਰਾਮ ਜੀਓ
ਵਿਦਾ ਕਰੋ.......
....................
ਰੋਮ-ਰੋਮ ਘਟ
ਘੂੰਗਟ ਖੋਲੇ
ਕੈਸੀ ਜਾਗੀ ਪਿਆਸ
-ਜੀ,ਹੁਣ ਵਿਦਾ ਕਰੋ
ਮੇਰੇ ਰਾਮ ਜੀਓ
ਮੇਰੀ ਰੂਹ ਹੋਈ ਮੁਟਿਆਰ
-ਜੀ,ਹੁਣ ਵਿਦਾ ਕਰੋ
ਬਲਰਾਮ ਜੀਓ
ਵਿਦਾ ਕਰੋ.......
....................!

                              ਬਲਰਾਮ


चल अब.........

अन्धड़ ढोए धूप बटोरी
चल अब खूब सामान हुआ!
छोड़ ये सब अब डांग डंगोरी
चल अब खूब सामान हुआ!
राह गई राहबर भी छूटे
चल अब खूब सामान हुआ!
छूटे संगी सच्चे झूठे
चल अब खूब सामान हुआ!
रैन गई गया रैन बसेरा
चल अब खूब सामान हुआ!
                      
                         बलराम


उसने कहा
राग ही नहीं
वैराग भी
हो सकता है
कच्चा;
कड़वा
खट्टा।
राग जब
पकता है
तो........
उतर आता है
भीतर कोई
रस हो कर
और.......
रचने लगता
है रास
वैराग........।

             बलराम



ਬਸੰਤ ਆਈ

ਬਸੰਤ ਆਈ
ਅੰਗੜਾਈ ਲੈਣ
ਘਾਹ ਦੀਆਂ ਤਿੜਾਂ
ਫੁੱਲਾਂ ਖੋਲੀਆਂ
ਹਜ਼ਾਰ ਬਾਹਾਂ
ਆਸਮਾਨ ਵੱਲ
ਧਰਤੀ ਫੱਟਣ
ਨੂੰ ਪੈਂਦੀ,
ਖਿੜ-ਖਿੜ ਪਏ
ਰੰਗ ਧੁੱਪ ਦਾ
ਹੌਲਾ ਫੁੱਲ
ਆਸਮਾਨ!

                     ਬਲਰਾਮ



ਯਾਤਰਾ

ਤੁਰ ਗਿਆ
ਕਿਸ ਯਾਤਰਾ ’ਤੇ
ਤੁਪਕਾ ਓਸ ਦਾ|

                    ਬਲਰਾਮ

ਜੀਵਨ-ਰਾਗ

ਲਹਿਰਾਂ ਦਾ ਰਾਗ ਸੁਣ
ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਮਹਿਕ ਪੀ
ਡੀਕ ਜਾ ਰੰਗਾਂ ਨੂੰ-
ਤਿਤਲੀਆਂ ਵਾਂਗ







































             










             







                               

ISHQ KEETA SO JAG DA MOOL MIYAA

ਇਸ਼ਕ ਕੀਤਾ ਸੂ ਜਗ ਦਾ ਮੂਲ ਮੀਆ

(ਮੰਚ 'ਤੇ ਹਨੇ•ਰਾ ਹੈ। ਅਨਘੜ ਜਿਹਾ ਇਕ ਢੇਰ-ਬੇਪਛਾਣ ਜਿਹਾ-ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਹਰਕਤ ਨਹੀਂ। ਫਿਜ਼ਾ ਵਿੱਚ ਇਕ ਬੋਲ ਤੈਰਦੇ ਹਨ : 'ਅਰਬਦ ਨਰਬਦ ਧੁੰਦੂਕਾਰਾ ਕਿਸ ਵਿਚ ਰਚਿਓ ਪ੍ਰਥਮ ਸੰਸਾਰ-' ਉਸ ਢੇਰ ਅੰਦਰ ਹਲਕੀ ਹਲਕੀ ਕਰਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਨਾਸਤੀ ਸੂਕਤ ਦੇ ਬੋਲ ਉਭਰਦੇ ਹਨ : 'ਜਬ ਅਗਮ ਅਗੋਚਰ ਜਲ ਭੀ ਨਹੀਂ ਥਾ...' ਸਤ ਸੀ ਨਹੀਂ-ਅਸਤ ਭੀ ਨਹੀਂ ਥਾਂ। (ਸੂਕਤ ਬਾਦ 'ਚ ਦੇਖ ਲੈਣਾ ਹੈ।) ਮੰਚ ਉਤਲੀ ਮੂਵਮੈਂਟ ਇਕ ਤਲਾਸ਼ .... ਇਕ ਸਵਾਲ .... ਇਕ ਕੁਆਨ ਦੇ ਅਰਥ ਮੇਂ ਬਦਲ ਜਾਤੀ ਹੈ। ਪਖਾਵਜ਼ ਜਾਂ ਨਗਾੜੇ ਕੀ ਚੋਟ ਕੇ ਸਾਥ ਹੀ ਸਾਥ 'ਕੰਨ' ਕੀ ਸਾਊਂਡ ਫੈਲਤੀ ਹੈ....। ਮੰਚ ਪਰ ਰੌਸ਼ਨੀ ਫੈਲਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਤੀ ਹੈ। ਹੀਰ ਵਾਰਿਸ ਦੇ ਬੋਲ ਉਭਰਤੇ ਹੈਂ - ਤੋਂ ਮੰਚ ਪਰ ਸਭ ਲੋੜ ਪ੍ਰੇਮੀ-ਜੋੜੀਓ ਕੇ ਰੂਪ ਮੇਂ ਮੂਵ ਕਰਤੇ ਹੈ। ਹੀਰ-ਰਾਂਝਾਂ, ਰਾਧਾ-ਕ੍ਰਿਸ਼ਣ, ਸੋਹਣੀ-ਮਹੀਂਵਾਲ... ਵਗੈਰਾ, ਪੰਜਾਂ ਪੀਰਾਂ 'ਚ ਜਾਨ ਪਾਵੈ ਹੈ।)

ਅੱਵਲ ਹਮਦ ਖੁਦਾਇ ਦਾ ਵਿਰਦ ਕੀਚੈ
ਇਸ਼ਕ ਕੀਤਾ ਸੂ ਜਗ ਦਾ ਮੂਲ ਮੀਆਂ
ਪਹਿਲਾਂ ਆਪ ਦੀ ਰਬ ਨੇ ਇਸ਼ਕ ਕੀਤਾ
ਤੇ ਮਾਸ਼ੂਕ ਹੈ ਨਬੀ ਰਸੂਲ ਮੀਆਂ
ਇਸ਼ਕ ਪੀਰ ਫਕੀਰ ਦਾ ਮਰਤਬਾ ਹੈ
ਦਰਦ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਭਲਾ ਰੰਜੂਲ ਮੀਆਂ
ਖਿੜੇ ਤਿਨ•ਾਂ ਦੇ ਬਾਗ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ
ਜ਼ਿਨ•ਾਂ ਕੀਤਾ ਹੈ ਇਸ਼ਕ ਕਬੂਲ ਮੀਆਂ

(ਪੰਜਾਂ ਪੀਰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮੰਚ 'ਤੇ ਹਨ। ਰੌਸ਼ਨੀ ਮੇਂ ਆਤੇ ਹੈ। ਨਮਾਜ ਕੀ ਮੁਦਰਾ ਮੇ ਹੈਂ। ਦੁਆ ਮੇਂ ਹਾਥ ਉਠਾਤੇ ਹੈਂ। ਰੌਸ਼ਨੀ ਫਿਰ ਉਨ•ਾਂ ਪੇ ਮੱਧਮ ਹੋਤੀ ਹੈ। ਕਥਾਕਾਰੋਂ ਪੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੋਤਾ ਹੈ। ਵੋ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਸੰਗ ਸੁਣਾਤੇ ਹੈਂ।)

ਕਥਾਕਾਰ : ਅੱਖਾਂ ਚਾਰ ਹੋਈਆਂ... ਸਾਹ ਸੀਤ ਹੋਏ..., ਤਾਲ ਖੁੰਝੀ...,
ਪੈਰ ਉਖੜੇ... ਚਾਲ ਉਖੜ ਗਈ ... ਪੈਂਡੇ ਬਿਖੜੇ ਪਏ।
ਮਿਰਦੰਗ ਵਜਾਉਂਦੇ ਆਪਣੇ ਆਸ਼ਿਕ ਨਾਲ ਨਜ਼ਰਾਂ ਮਿਲਦੇ ਹੀ ਹੀਰ ਬੇਹਾਲ ਹੋਈ,ਸੁਧ-ਬੁਧ ਭੁੱਲੀ,ਤਾਲੋਂ ਬੇਤਾਲ.........,ਇੰਦਰ ਦੀ ਕਰੋਪੀ ਬਿਜਲੀ ਵਾਂਗ ਡਿੱਗੀ,ਪੀਰ ਸਭ ਤੱਕਦੇ ਰਹਿ ਗਏ, ਜੋੜੀਆਂ ਬਿਖਰ ਗਈਆਂ........ ਪੰਜੇ ਪੀਰ ਕੁਰਲਾਏ....ਖਬਰਦਾਰ ਦੇਵਰਾਜ ਇੰਦਰ..... ਇਹ ਕਾਇਨਾਤ ਫਨ•ਾ ਹੋ ਜਾਏਗੀ। ਪਰ ਰਾਜੇ ਤਾਂ ਕੰਨਾਂ 'ਚ ਲਾਖ ਪਾਈ ਸੀ|

(ਇੰਦਰ ਦੇ ਸਰਾਪ ਵਾਲਾ ਦ੍ਰਿਸ਼। ਪੰਜੇ ਪੀਰ ਉਸੇ ਰੋਕਤੇ ਹੈਂ। ਇਥੇ ਵਾਲਾ ਸੰਗੀਤ ਹੀ ਮੁੜ ਹੀਰ ਦੀ ਡੋਲੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਰਤਣਾ ਹੈ। ਸਭ ਜੋੜੇ ਬਿਛੜ ਕੇ ਅਲਗ-ਅਲਗ ਦਿਸ਼ਾਓ ਮੇਂ ਬਿਖਰਤੇ ਹੈਂ। ਅੰਤ ਮੇਂ ਹੀਰ ਓਰ ਰਾਂਝਾ...। ਹੀਰ ਕੀ ਚੁਨਰੇ  ਪਰੀਆਂ ਅਰਸ਼ ਸੇ ਉਤਰਤੀ ਹੈਂ। ਹੀਰ ਨ੍ਰਿਤ ਕਰਤੇ ਹੋਏ ਉਸ ਕੇ ਪੀਛੇ ਜਾਤੀ ਹੈ। ਪੰਜੇ ਪੀਰ ਵੀ ਉਨ ਕੇ ਪੀਛੇ ਜਾਤੇ ਹੈਂ।  ਰਾਂਝਾਂ ਦੂਸਰੀ ਹੀ ਜਗ•ਾਂ ਜਾ ਉਤਰਤਾ ਹੈ। ਗੌਰ ਸੇ ਜਗ•ਾ ਕੋ ਦੇਖਤਾ ਹੈ... ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋਤਾ ਹੈ।)

ਰਾਂਝਾ : (ਚੁਫੇਰੇ ਢੂੰਢਦੇ ਹੋਏ) ਹੀਰ ..... ਹੀਰ ..... ਓ ਪੀਰ ਮੁਰਸ਼ਦੋ ਇਹ ਕਿੱਥੇ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਮੈਨੂੰ। (ਇਕ ਤੁਰੇ ਜਾਂਦੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰਦਾ ਹੇ) ਵੀਰ .... ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਸੁਣੀ... ਵੀਰ। (ਅੱਗੇ ਹੋ ਕੇ ਰੋਕਦਾ ਹੈ। ਥੁਕ ਨਿਰਾਲਦਾ ਹੈ)
ਰਾਹੀਂ : ਛੇਤੀ ਪੁੱਛ ਜੋ ਪੁਛਣਾ।
ਰਾਂਝਾ : (ਵਿਰਹੋਂ ਤਪਿਆ...) ਪੁੱਛਣਾ ਹ...., ਹੀਰ ਸਿਆਲ ... ਦੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਰਾਹ...।
ਰਾਹੀਂ : ਰਾਹ ਤੇ ਇੱਕੋ ਈ ਏ...। (ਇਸ਼ਾਰਾ) ਤੁਰਿਆ ਜਾÀ...। ਉਹ ਸਾਮ•ਣੇ ਮਸੀਤ ਏ... ਅੱਲ•ਾਂ ਦਾ ਘਰ...
ਰਾਂਝਾ : ਅੱਲ•ਾ ਦਾ ਘਰ ...। ਪਰ ਮੈਂ ਤੇ ...।
ਰਾਹੀਂ : ਰਾਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਏ...। ਤੜਕੇ ਫੇਰ ਤੁਰ ਪਈਂ...।
ਰਾਂਝਾ : (ਦੁਹਰਾਉਂਦਾ ਹੈ।) ਅੱਲ•ਾ ਦਾ ਘਰ ...।
ਰਾਹੀਂ : (ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ ਹੱਸਦੇ-ਹੱਸਦੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ।) ਪਰ ਮੁੱਲਾਂ ਤੋਂ ਬੱਚ ਕੇ ਰਹੀਂ...।
ਰਾਂਝਾ : ਅੱਲ•ਾ ਦਾ ਘਰ ... ਮੁੱਲਾਂ...। [ਮੁਸਕਰਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਹੌਂਕਾ ਭਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਫੇਰ ਤੁਰ ਪੈਂਦਾ...।] ਚਲ ਵਈ ਰਾਂਝਿਆ...।
 [ਇਕ ਚੱਰ ਲਾ ਕੇ ਰੁਕਦਾ ਹੈ।] ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਅੱਲ•ਾ ਦਾ ਘਰ...।
 [ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟ ਵੰਝਲੀ ਛੋਹ ਲੈਂਦਾ। ਪੰਜੇ ਪੀਰ ਆਉਂਦੇ ਨੇ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਉਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਆ ਖਲੋਂਦਾ ਹੈ. ਪਰ ਉਹ ਬੇਖਬਰ ਹੈ।]
 ਭੁੱਖ ਨੰਗ ਨੂੰ ਝਾਗ ਕੇ ਪੰਧ ਕਰਦਾ
 ਰਾਤੀਂ ਵਿੱਚ ਮਸੀਤ ਦੇ ਆਇਆ ਈ।
 ਹੱਥ ਵੰਝਲੀ ਪਕੜ ਕੇ ਰਾਤ ਅੱਧੀ
 ਰਾਂਝੇ ਮਜ਼ਾ ਭੀ ਖੂਬ ਬਣਾਇਆ ਈ।
 ਰੰਨ ਮਰਦ ਨਾ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ ਕਾਈ
 ਸੱਭੇ ਗਿਰਦ ਮਸੀਤ ਦੇ ਧਾਇਆ ਈ।
 ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਮੀਆਂ ਪੰਡ ਝਗੜਿਆਂ ਦੀ
 ਪਿੱਛੋਂ ਮੁੱਲਾਂ ਮਸੀਤ ਦਾ ਆਇਆ ਈ।
 [(ਇਹ ਸਾਰਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਸਿਰਫ ਵੰਝਲੀ 'ਤੇ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।) ਮੁੱਲਾਂ ਗੁੱਸੇ ਭਰਿਆ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਾਲੇ ਨਾਲ ਨੇ।  ਦੋਹੇਂ ਮਜ਼ਦੂਰ ਅੰਨੇ ਹਨ । ਭੀੜ ਹਸ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਰਾਂਝਾ ਤ੍ਰਭਕ ਕੇ ਅੱਖਾਂ ਖੋਲਦਾ ਹੈ।]
ਮੁੱਲਾਂ : ਉਇ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ਤੂੰ...। ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਕੁਫਰ ਤੋਲਦਾ ਰੱਬ ਦੇ ਘਰ 'ਚ ...।
ਰਾਂਝਾ : (ਸ਼ਾਂਤ ..., ਮੁਸਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ।) ਕਿਉਂ ਮੁੱਲਾਂ ਜੀ ... ਕੀ ਇਹ ਕੰਮ ਸਿਰਫ ਦਿਨ ਵੇਲੇ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ... (ਵਿਅੰਗ) ਮੇਰਾ ਮਤਲਬ ਏ ਕੁਫਰ ਤੋਲਣ ਦਾ...। (ਭੀੜ ਫੇਰ ਹੱਸ ਪੈਂਦੀ ਹੈ।)

ਮੁੱਲਾਂ : (ਝਿੱਥਾ ਪਿਆ) ਸੁਣਿਆ..., ਸੁਣਿਆ ਤੁਸੀਂ...। ਐ ... ਸ਼ਕਲ ਵੇਖੋ ਇਹਦੀ..., ਲਗਦੈ... ਕਦੇ ਰੋਜ਼ੇ ਰੱਕੇ ਹੋਣਗੇ...। ਨਮਾਜ਼ ਪੜਨ ਤਾਂ ਆਇਆ ਨੀ ਕਦੇ...। ਤੇ ਉÎÎÎੱਤੋਂ ਇਹ ਕੁਫਰ...। (ਵੰਝਲੀ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਪਿਛ•ਾਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।)
ਰਾਂਝਾ : (ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ) ਸਾਨੂੰ ਦੱਸ ਨਿਮਾਜ਼ ਹੈ ਕਾਸ ਦੀ ਜੀ
  ਕਾਸ ਨਾਲ ਨਿਮਾਜ਼ ਸਵਾਰੀਆ ਨੇ
 ਲੰਮੇ ਕਦ ਚੌੜੀ ਕਿਸ ਹਾਣ ਹੁੰਦੀ
  ਕਿਸ ਚੀਜ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸਾਰੀਆ ਨੇ
 ਕੰਨ ਨੱਕ ਨਮਾਜ਼ ਦੇ ਹੈਨ ਕਿਤਨੇ
  ਮੱਥੇ ਕਿਨ•ਾਂ ਦੇ ਧੁਰੋਂ ਉਤਾਰੀਆ ਨੇ...।
ਭੀੜ ਚੋਂ : ਮੌਲ•ਾ ... ਇਹ ਤੇ ਕੋਈ ਸੱਚਾ ਰੱਬ ਦਾ ਬੰਦਾ...।
ਮੁੱਲ•ਾ : ਤੁਹਾਨੂੰ ਸੁਆਹ ਪਤਾ ਰੱਬ ਦਾ..., ਅਸੀਂ ਉਮਰਾਂ ਗਾਲੀਆਂ..., ਐ... ਵੰਝਲੀਆਂ ਵਜਾ-ਵਜਾ ਨਹੀਂ ਲੱਭਦਾ...।
ਰਾਂਝਾ : ਵੰਝਲੀ ਦੀ ਗੱਲ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝੋ। ਇਕ ਪੈਰ 'ਤੇ ਖੜ ਤਪਣਾ ਪੈਂਦਾ, ਮੀਂਹ ਝੱਖੜ ਸਭ ਝਲਣਾ ਪੈਂਦਾ, ਪੋਰ ਪੋਰ ਕਟਵਾ ਕੇ ਸਾਰਾ, ਮਲ ਅੰਦਰ ਦਾ ਕਢਣਾ ਪੈਂਦਾ। ਬੰਦ ਬੰਦ ਛਿਦਵਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ... ਮਾਹੀ ਨੂੰ ਰਾਹ ਦਸਣਾ ਪੈਂਦਾ। ਫੇਰ ਕਈ ਤਾਨ ਉਤਰਦੀ ਹੈ... ਕਿਸ਼ਨ ਮੁਰਾਰ ਦੇ ਲਬਾਂ ਤੋਂ...
ਮੁੱਲ•ਾ : ਤੇਰੇ ਭਾਣੇ ਤਾਂ ਬਸ ਇਹੋ ਵੰਝਲੀ ਏ। ਸਭ... ਕੁਝ ...। ਇਹ ਸਭ ਕਿਤੇਬਾਂ ... ਹਦੀਸਾਂ ... ਫਾਲਤੂ ਨੇ...,
ਰਾਂਝਾ : 'ਜਿਹੜਾ ਬੋਲਦਾ ਨਾਤਕਾ ਵੰਝਲੀ ਏ, ਜਿਸ ਹੋਸ਼ ਦਾ ਰਾਗ ਸੁਣਾਇਆ ਈ..........
ਮੁੱਲ•ਾ : (ਮਾਰਨ ਨੂੰ ਕੁਝ ਲੱਭਦਾ ਹੈ।) ਉਇ ਹੋਸ਼ ਤਾਂ ਤੇਰੇ ਮੈਂ ਲਿਆਊਂ ਠਿਕਾਣੇ... (ਲੋਕ ਫੜਦੇ ਨੇ।) ਠਹਿਰ ਤੂੰ...।
ਭੀੜ : ਕੀ ਕਰਦੇ ਓ ਮੌਲਵੀ ਸਾਬ•...। ਗੱਲਾਂ ਤਾਂ ਬੰਦਾ ਠੀਕ ਈ ਕਹਿੰਦਾ...।
ਮੁੱਲ•ਾ : ਸੁਆਹ ਤੇ ਖੇਹ ਠੀਕ ਕਹਿੰਦਾ ..., ਕੁਰਾਹੇ ਪਾਉਂਦਾ ... ਕੁਰਾਹੇ...। ਪਲੀਤ ਨੂੰ ਪਾਕ ਤੇ ਪਾਕ ਨੂੰ ਪਲੀਤ ਦਸਦਾ...। ਰੱਬ ਦੇ ਘਰ 'ਤੇ ਕਾਬਜ ਹੋਣ ਨੂੰ ਫਿਰਦਾ...।
ਰਾਂਝਾ : ਤੇਰਾ ਰੱਬ ਤੈਨੂੰ ਮੁਬਾਰਕ ਮੁੱਲ•ਾ...। ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਹੀਰ ਦੇ ਘਰ ਵੱਲ ਜਾਂਦੇ ਪਏ ਸੀ... ਇਹ ਤੇ ਐਵੇਂ ਰਾਹ 'ਚ ਆ। ਅਸਾਂ ਇੱਥੇ ਬੈਠ ਨੀ ਰਹਿਣਾ ਤੁਰ ਜਾਣਾ...।
 [ਤੁਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਵੰਝਲੀ ਵਜਾਉਂਦਾ...। ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਵੀ ਮਗਰ ਹੋ ਤੁਰਦੇ ਨੇ...। ਮੁੱਲ•ਾ ਖਿਝਦਾ ਦੰਦ ਕਰੀਚਦਾ ਹੈ।]
ਮੁੱਲ•ਾ : ਕੋਈ ਨਾ ਬੱਚੂ... ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਆਡਾ ਲਾ ਕੇ ਕਿੱਧਰ ਦੀ ਜਾਏੰਗਾ। ਪਾਣੀ ਤਾਂ ਇਨ•ਾਂ ਪੁਲਾਂ ਹੇਠੋਂ ਦੀ ਲੰਘਣਾ...। [ਜਾਂਦਾ ਹੈ।]
 [ਰਾਂਝਾ ਵੀ ਤੁਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਲੋਕ ਉਸ ਨਾਲੋਂ ਨਿਖੜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਰਾਂਝਾ ਜੰਗਲ ਬੇਲੇ ਕਛਦਾ ਤੁਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਾਹੋ ਦਾਹੀ ਤੁਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਪਰੀਆਂ ਆ ਕੇ ਹੀਰ ਦੀ ਸੇਜ ਵਿਛਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਹੱਸਦੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਰਾਂਝੇ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਉਸ ਪਾਸੇ ਪੈਂਦੀ ਹੈ।]
ਰਾਂਝਾ : (ਦੂਰ ਦੇਖਦਾ ਹੈ।) ਇਹ ਕੀ ਥਾਂ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਤੇ ਸਾਰੇ ਵਜੂਦ 'ਚ ਕੰਬਣੀ ਛਿੜ ਗਈ ਏ...। (ਅੱਗੇ ਵਧਦਾ ਹੈ। ਉਹੀ ਏ..। [ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਉਸ ਪਾਸੇ ਵਧਦਾ ਹੈ। ਨਦੀ 'ਤੇ ਆ ਕੇ ਰੁਕਦਾ ਹੈ। ਬੇੜੀ 'ਤੇ ਚੜਨ ਲਗਦਾ ...। ਦੂਰ ਮੌਲਵੀ - ਲੁੱਡਣ ਦੇ ਕੰਨ ਵਿਚ ਕੁਝ ਆਖਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਭੱਜ ਕੇ ਬੇੜੀ ਵੱਲ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।]
ਮੁੱਲ•ਾ : ਇਹ ਤੇ ਤੇਰਾ ਵੀ ਬੇੜਾ ਡੋਬੂ।
ਸਾਹ-ਹੁਸੈਨ : ਨੇਹੁ ਲਾ ਲਿਆ ਬੇਪਰਵਾਹ ਦੇ ਨਾਲ
 ਮਿੰਨਤਾ ਕਰਾਂ ਮਲਾਹ ਦੇ ਨਾਲ
ਲੁੱਡਣ : ਉਇ ਲਟਬੋਰਿਆ-ਕਿਧਰ ਮੂੰਹ ਚੁੱਕਿਆ ਈ।
ਰਾਂਝਾ : (ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।) ਉਸ ਪਾਰ।
ਲੁੱਡਣ : (ਸਾਰਾ ਉਤਾਰਦਾ ਹੈ।) ਉਸ ਪਾਰ...। ਇਹ ਦੁਨੀਆ ਏ ਭਾਈ...। ਦਮ ਮਾਰਨ ਲਈ ਵੀ ਦਮੜੀ ਲਗਦੀ ਏ..., ਹੈਗੀ ਊ...। [ਰਾਂਝਾ ਵੰਝਲੀ ਵੱਲ ਦੇਖਦਾ ਹੈ।] ਬੋਹਣੀ ਦਾ ਵੇਲਾ ... ਖੋਟਾ ਨਾ ਕਰ...। ਉÎÎÎੱਤਰ ਥੱਲੇ...। [ਧੱਕਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।]
 ਨੈ ਵੀ ਡੂੰਘੀ... ਤੁਲਹਾ ਪੁਰਾਣੀ ਸ਼ੀਹਾਂ ਤਾਂ ਪੱਤਣ ਮੱਲੇ….. ਕੀਤਾ ਕੌਲ ਜ਼ਰੂਰੀ ਜਾਣਾ... ਸ਼ੀਹਾਂ ਤਾਂ ਪੱਤਣ ਮੱਲੇ...
 [ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਲੁੱਡਣ ਤੇ ਮੁੱਲ•ਾ ਆਪੋ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਰਾਂਝੇ ਮੱਥੇ ਨੂੰ ਵੰਝਲੀ ਛੂੰਹਦਾ ਹੈ। ਸਭ ਬੇੜੀਓਂ ਉÎÎÎੱਤਰ ਉਸ ਵੱਲ ਆਉਂਦੇ ਹਨ।]
ਲੁੱਡਣ : ਇਹ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਬੇੜਾ ਡੋਬੂ... ਧੰਦਾ ਬੰਦ ਕਰਾਊ...।
 [ਰਾਂਝਾ ਵੰਝਲੀ ਵਜਾਉਂਦਾ ਨਦੀ 'ਚ ਉਤਰਦਾ। ਲੋਕ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਉਤਰਦੇ ਹਨ।]
ਲੁੱਡਣ : ਓ ਸਾਈ ਏਸ ਝਨ•ਾ ਦਾ ਅੰਤ ਕੋਈ ਨੀ...। ਮੁੜ ਆ..., ਡੁੱਬ ਜਾਵੇਂਗਾ...। ਰੁੜ ਗਏ ਬਥੇਰੇ...
ਰਾਂਝਾ : (ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਉਸ ਵੱਲ ਦੇਖਦਾ ਹੈ) ਵਿਰਹੋਂ ਥਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸੜ ਕੇ ਮਰਨ ਨਾਲੋਂ... ਵਿੱਚ ਮਝਧਾਰ ਦੇ ਡੁੱਬਣਾ ਚੰਗਾ।
 [ਵੰਝਲੀ ਵਜਾਉਂਦਾ... ਡੋਲਦਾ... ਗੋਤੇ ਖਾਉਂਦਾ... ਪਾਰ ਉਤਰਦਾ। ਲੋਕ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਫੜ ਫੜ ਪਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮੁੱਲ•ਾ ਤੇ ਲੁੱਡਣ ਮੱਥੇ 'ਤੇ ਹੱਥ ਮਾਰਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮੁੱਲ•ਾ ਲੋਹਾ ਲਾਖਾ ਹੋਇਆ। ਰਾਂਝਾ ਖੁਸ਼ੀ 'ਚ ਬਾਂਵਲਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।]
 ਯਾਰੋ ਪਲੰਘ ਕੀਹਦਾ ਸੋਹਣੀ ਸੇਜ ਉÎÎÎੱਤੇ
  ਲੋਕਾਂ ਆਖਿਆ ਹੀਰ ਸਲੇਟੜੀ ਦਾ
 ਸ਼ਾਹ ਪਰੀ ਪਨਾਹ ਨਿਤ ਲਏ ਜਿਸ ਤੋਂ
  ਏਹ ਥਾਉਂ ਉਸ ਮੁਸ਼ਕ ਲਪੇਟੜੀ ਦਾ
 ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਝਬੇਲ ਤੇ ਘਾਟ ਪੱਤਣ
  ਸੱਭੋ ਹੁਕਮ ਹੈ ਓਸ ਸਲੇਟੜੀ ਦਾ।
 [ਰਾਂਝਾ ਪਲੰਘ 'ਤੇ ਜਾ ਚੜ•ਦਾ ਹੈ। ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਵਾਲੀ ਮੁਦਰਾ 'ਚ ਖੜਾ ਹੋ ਬੰਸੀ ਵਜਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਹੀਰ ਦੀਆਂ ਸਹੇਲੀਆਂ ਆ ਕੇ ਦੇਖਦੀਆਂ ਤੇ ਹੈਰਾਨ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ।]
1. ਨੀ ਇਹ ਕੌਣ ਏ ਨੀ...। ਜੀਹਨੇ ਹੀਰ ਦੀ ਸੇਜ ਦਾ ਨਾਸ ਮਾਰ ਛੜਿਆ।
2. ਨਾ ਹਿੰਮਤ ਤਾਂ ਦੇਖੋ  ਇਸਦੀ... ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਬਿਛੋਣਾ ਧੁਰੋਂ ਬਿਛਾਇਆ ... ਇਸ ਖਾਤਿਰ।
3. ਚਲੋ ਖਾਂ ਹੀਰ ਨੂੰ ਜਾ ਕੇ ਦਸੀਏ। ...ਹੁਣੇ ਭੁਗਤ ਸਵਾਰਦੀ ਏ ਇਹਦੀ...।
 ਜਾ (ਸਹੇਲੀਆਂ) ਮਾਹੀਆ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਗੱਲ ਟੋਰੀ
  ਇੱਕ ਸੁਘੜ ਬੇੜੀ ਵਿੱਚ ਗਾਂਵਦਾ ਈ
 ਉਹਦੇ ਬੋਲਿਆਂ ਮੂੰਹ ਤੋਂ ਫੁਲ ਕਿਰਦੇ
  ਸੇਜ ਹੀਰ ਦੀ ਤੇ ਰੰਗ ਲਾਂਵਦਾ ਈ
 [ਸਹੇਲੀਆਂ ਆ ਕੇ ਹੀਰ ਦੇ ਕੰਨ 'ਚ ਦਸਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਗੁੱਸੇ 'ਚ ਬੈਂਤ ਚੁੱਕ ਕੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ।]
 ਅੱਗੇ ਪਲੰਘ ਬੇੜੀ ਉÎÎÎੱਤੇ ਵਿਛਿਆ ਸੀ
  ਉÎÎÎੱਤੇ ਖੂਬ ਵਿਛਾਵਣਾ ਰਾਸ ਕੀਤਾ
 ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਹੁਣ ਹੀਰ ਨੂੰ ਖਬਰ ਹੋਈ
  ਤੇਰੀ ਸੇਜ ਦਾ ਜੱਟ ਨੇ ਨਾਸ ਕੀਤਾ...।
 [ਹੀਰ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਕੂਕਦੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਰਾਂਝੇ ਦੇ ਬੋਲ ਸੁਣ ਕੇ ਥਾਏੰ ਰੁਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।]
ਹੀਰ : ਤੇਰੀ ਇਹ ਹਿੰਮਤ ...। ਮੇਰੀ ਚਾਂਦਰ ਤੇ ਪੈਰ ਧਰੇਂ। ਮੈਂ ਹੁਣੇ ਲੀਰੋਂ ਲੀਰ ਕਰ ਛਡਾਂਗੀ ਇਸ ਨੂੰ..।
 [ਰਾਂਝਾ ਉਸ ਤੋਂ ਖੋਂਹਦਾ ਹੈ।]
ਰਾਂਝਾ : ਨਾ ਹੀਰੇ ਨਾ...। ਇਹ ਤੇ ਜਨਮਾਂ ਜਨਮਾਂਤਰਾਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦਾ ਤਾਣਾ ਏ...। ਇਹ ਫਟਿਆ ... ਤੇ ਸਾਰੀ ਕਾਇਨਾਤ ਛਿਜ ਜਾਣੀ। ਭੁੱਲ ਗਈੰ ਏ ਤੂੰ।
ਕਥਾਕਾਰ : ਤੇ ਉਸ ਤਾਣੇ ਬਾਣੇ ਦੀ ਕਹਾਣੀ-ਰਾਂਝਾ ਯਾਦ ਕਰਾਉਣ ਲੱਗਾ ਹੀਰ ਨੂੰ। [ਗਾਉਂਦੇ ਨੇ...। ਸੁਣਦੇ ਸੁਣਦੇ ਹੀਰ ਨਿਹਾਲ ਹੁੰਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਰਾਂਝਾ ਮੁੜ ਵੰਝਲੀ ਛੇੜ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।]
ਰਾਂਝਾ : [ਗੀਤ ਪਿੱਛੋਂ ਚਲਦਾ ਹੈ।] ਮਾਣ ਮੱਤੀਏ ਰੂਪ ਗੁਮਾਨ ਭਰੀਏ ਅਠਖੇਲੀਏ ਰੰਗ ਰੰਗੀਲੀਏ ਨੀ, ਆਸ਼ਕ, ਭੋਰ, ਫਕੀਰ ਤੇ ਨਾਗ ਕਾਲੇ, ਬਾਝ ਮੰਤਰਾਂ ਮੂਲ ਨਾ ਕੀਲੀਏ ਨੀ।
 [ਹੀਰ ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪਛਾਣਦੀ ਹੈ।]
ਹੀਰ : ਭਿੰਨੇ ਵਾਲ ਚੂੰਏ ਬਣਿਓਂ ਚੰਦ ਰਾਂਝਾ, ਨੈਣ ਕਜਲੇ ਦੀ ਘਮਸਾਨ ਹੋਈ ਨੈਣ ਮਸਤ ਕਲੇਜੜੇ ਵਿੱਚ ਧਾਣੇ, ਹੀਰ ਘੋਲ ਘੱਤੀ ਕੁਰਬਾਨ ਹੋਈ।
ਰਾਂਝਾ : ਐਡਾ ਹੁਸਨ ਦਾ ਨਾਹਿ ਗੁਮਾਨ ਕੀਜੈ, ਆਹ ਲੈ ਪਲੰਗ ਤੇ ਸਣੇ ਗਦੇਲੀਏ ਨੀ ਸਾਨੂੰ ਫੱਕਰਾਂ ਆਸਰਾ ਰੱਬ ਦਾ ਈ, ਉਠ ਜਾਵਣਾ ਨੈਣਾ ਵਾਲੀਏ ਨੀ।
ਹੀਰ : ਅਜੀ ਹੀਰ ਤੇ ਪਲੰਘ ਸਭ ਥਾਓਂ ਤੇਰਾ, ਘੋਲ ਘਤਿਆ ਜੀਅੜਾ ਵਾਰਿਆ ਈ ਅਸੀਂ ਮਿੰਨਤਾਂ ਕਰਾਂ ਤੇ ਪੈਰ ਪਕੜਾਂ ਤੈਥੋਂ ਘੋਲਿਆ ਕੋੜਮਾ ਸਾਰਿਆ ਈ।
 [ਚਾਦਰ ਉਸ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।]
 [ਦੋਹੇਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਵਿੱਚ ਗੁਆਚ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਮੁੱਲਾਂ ਆਂਦਾ ਹੇ।]
ਸਹੇਲੀਆਂ : ਚਲੋ ਨੀ ਚਲੋ ਇਹ ਤੇ ਧੁਰੋਂ ਵਿਛੜੇ ਲੱਗਦੇ ਆ। ਅਸੀਂ ਕਾਹਨੂੰ ਵਿੱਚ ਕੰਧੋਲੀ ਬਣਨਾ। [ਹੱਸਦੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।]
 [ਮੁੱਲ•ਾ ਦੇ ਨਾਲ ਕਿਤਾਬਾਂ ਢੋਣ ਵਾਲੇ ਬੰਦੇ ਵੀ ਹਨ।]
ਮੁੱਲ•ਾ : ਕੰਧੋਲੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਬਣ ਕੇ ਦਿਖਾਊਂ...। (ਨਾਲਦਿਆਂ ਨੂੰ।) ਚਲੋ ਉਇ ... ਹਰ ਵੇਲੇ ਖੋਤੇ ਵਾਂਗ ਹੌਂਕਦੇ ਰਹਿੰਦੇ... [ਜਾਂਦੇ ਹਨ।]
ਹੀਰ : ਸੱਚ ... ਤੁੱਧ ਬਾਝੋਂ ਸਾਰੀ ਕਾਇਨਾਤ ਬੇਜਾਨ ਹੋਈ ਪਈ ਸੀ।
ਰਾਂਝਾ : ਮੁੜ ਛੱਡ ਤੁਰ ਜਾਏੰਗੀ...। ਤੇ ਮੈਂ...।
ਹੀਰ : (ਇਨਕਾਰ 'ਚ ਸਿਰ ਮਾਰਦੀ ਹੈ।) ਖਵਾਜੇ ਦੀ ਸੋਂਹ...। ਸੂਰ ਥੀਵਾਂ ਜੇ ਪ੍ਰੀਤ ਦੀ ਰੀਤ ਤੋੜਾਂ...। ਸੁਣਿਆਂ ਤੇਰੀ ਵੰਝਲੀ 'ਚ ਬੜਾ ਜਾਦੂ ਏ ... ਕਾਨ• ਮੁਰਾਰੀ ਵਾਲਾ ਜਾਦੂ...। ਪੰਛੀ ਉਡਣਾ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੇ ਨੇ... ਤੁਰੇ ਜਾਂਦੇ ਮਿਰਗ ਫਾਹ ਲੈਂਦਾ ਏ...। [ਰਾਂਝਾ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਹੀਰ ਅਦਾ ਨਾਲ ਉਠਦੀ ਹੈ।] ਏਨ•ਾ ਨਾਜ਼ੁਕ ਢੋਰਾਂ 'ਤੇ ਕਾਹਦਾ ਜ਼ੋਰ ਈ... ਸਾਡੀਆਂ ਮਹੀਆਂ ਵਸ ਵਿੱਚ ਕਰੇਂ ... ਤਾਂ ਮਹੀਂਵਾਲ ਕਹਾਵੇਂ...। (ਹਸਦੀ ਹੈ।)
ਰਾਂਝਾ : ਤੇਰਾ ਹੁਕਮ ਹੀਰੇ ... ਰਜ਼ਾ ਰੱਬ ਦੀ ਏ... ਅਸੀਂ ਮੂਲ ਨਾ ਮੂੰਹ ਤੇ ਨਾਂਹ ਧਰੀਏ..., ਮਹੀਂਆ ਤੇਰੀਆਂ ਜਾਂ ਤੇ ਮੋਮ ਹੋਸਣ... ਜੇ ਕਰ ਆਪ ਨੂੰ ਅਸਾਂ ਫਨ•ਾਂ ਕਰੀਏ।
ਹੀਰ : (ਖਿੜ ਖਿੜਾ ਕੇ ਹੱਸ ਪੈਂਦੀ ਹੈ।) ਇਹ ਕੋਈ ਗੋਪੀਆਂ ਗਊਆਂ ਨਹੀਂ... (ਛੇੜਦੀ ਹੈ।) ਮੇਰੇ ਮੁ...ਰਾ...ਰੀ...। ਬੜੀ ਮੋਟੀ ਚਮੜੀ ਏ ਉਨ•ਾਂ ਦੀ...। ਤੇਰੀ ਜਾਦੂ ਦੀ ਪੀਪਣੀ ਦੀ ਬਸ ਹੋ ਜਾਣੀ ਏ... ਉਨ•ਾਂ ਨੇ ਵਸ ਨੀ ਹੋਣਾ...। (ਖਿੜ ਖਿੜਾਂਦੀ ਹੈ। ਰਾਂਝਾ ਤਾਣ ਛੇੜਦਾ ਹੈ। ਸਾਰੀ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਵਹਿ ਤੁਰਦੀ ਹੈ।
ਗਾਣਾ
ਬੇਲੇ ਰੱਬ ਦਾ ਨਾਂਉ ਲੈ ਜਾਇ ਵੜਿਆ, ਹੋਇਆ ਧੁਪ ਦੇ ਨਾਲ ਜ਼ਹੀਰ ਮੀਆਂ
ਉਹਦੀ ਨੇਕ ਘੜੀ ਰੁਜੂ ਆਣ ਹੋਇ, ਮਿਲੇ ਰਾਹ ਜਾਂਦੇ ਪੰਜ ਪੀਰ ਮੀਆਂ
[ਪੰਜੇ ਪੀਰ ਅੰਗ ਸੰਗ ਮੂਵ ਕਰਦੇ ਹਨ।]
ਹੀਰ ਬਖਸ਼ੀ ਦਰਗਾਹਿ ਥੀਂ ਤੁਧ ਤਾਈੰ, ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰੀਂ ਪਵੇ ਭੀੜ ਮੀਆਂ
[ਪੀਰ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਮਹੀਆਂ ਰਾਂਝੇ ਦੀ ਵੰਝਲੀ 'ਤੇ ਮਸਤ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਨੇ। ਰਾਂਝਾ ਉਨ•ਾਂ ਨਾਲ ਮਗਨ ਹੋ ਕੇ ਨ੍ਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉÎÎÎੱਧਰੋਂ ਹੀਰ ਸਹੇਲੀਆਂ ਨਾਲ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਚਮਤਕਾਰ ਦੇਖ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਫੇਰ ਉਸੇ ਨ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਏ।]
ਗਾਣਾ 123
ਦਿਨੇ ਹੋਵੇ ਦੁਪਹਿਰ ਤਾਂ ਆਵੈ ਰਾਂਝਾ, ਅਤੇ ਹੀਰ ਵੀ ਓਧਰੋਂ ਆਂਵਦੀ ਹੈ
ਰਾਂਝਾ ਮੱਝੀਆਂ ਲਿਆਇਆ ਬਹਾਂਵਦਾ ਏ, ਹੀਰ ਸਣੇ ਸਹੇਲੀਆਂ ਧਾਂਵਦੀ ਹੈ
ਉਹ ਵੰਝਲੀ ਨਾਲ ਸਰੋਦ ਕਰਦਾ, ਹੀਰ ਨਾਲ ਸਹੇਲੀਆਂ ਗਾਂਵਦੀ ਹੈ
ਕਾਈ ਜ਼ੁਲਫ ਨਿਚੋੜਦੀ ਰਾਂਝਣੇ ਤੇ, ਕਾਈ ਨਾਲ ਕਲੇਜੇ ਦੇ ਲਾਂਵਦੀ ਹੈ
ਇਕ ਢੀਂਗ ਮੁਰਗਾਈ ਤੇ ਬਣੇ ਬਗਲਾ, ਇਕ ਚੀਲ ਹੀ ਹੋਇ ਦਿਖਾਂਵਦੀ ਹੈ
ਇਕ ਵਾਂਗ ਕਕੂਹੀਆਂ ਸੰਘ ਕੱਢੇ, ਇਕ ਕੂੰਜ ਵਾਂਗ ਕੁਰਲਾਉਂਦੀ ਹੈ
ਹੀਰ ਤਰੇ ਚੌਤਰਫ ਰੰਝੇਟੜੇ ਦੇ, ਮੂਈ ਮਛਲੀ ਬਣ ਬਣ ਆਂਵਦੀ ਹੈ
ਆਪ ਬਣੇ ਮੱਛੀ ਨਾਲ ਚਾਵੜਾਂ ਦੇ, ਮੀਏਂ ਰਾਂਝੇ ਨੂੰ ਕੁਰਲ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ
[ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਮੁੱਲ•ਾ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਕੈਦੋਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਹੀਰ ਹੱਸਦੇ ਹੋਏ ਰਾਂਝੇ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਬੁਰਕੀਆਂ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਮੁੱਲ•ਾ ਤੇ ਕੈਦੋਂ ਲੂਕ-ਲੂਕ ਕੇ ਦੇਖਦੇ ਤੇ ਸੜਦੇ ਨੇ। ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਾਲੇ ਨਾਲ ਨੇ।]
ਮੁੱਲ•ਾ : ਲੈ ਵੇਖ ਲੈ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ। ਪਾ ਲੈ ਕਲੇਜੇ ਠੰਢ ਜੈ ਪੈਂਦੀ ਏ ਤਾਂ...।
ਕੈਦੋਂ : ਹੋਰ ਲੁੱਤੀ ਨਾ ਲਾ ਮੁੱਲ•ਾ। ਮੇਰੀ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਈ ਹਿੱਕ ਮਚਦੀ ਪਈ ਏ। ਤੂੰ ਦੇਖਦਾ ਜਾ ਮੈਂ ਕੀ ਕਰਦਾ।
ਮੁੱਲ•ਾ : ਘਾਬਰਦਾ ਕਿਉਂ ਏ..। ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਆਂ..।
 [ਸਹੇਲੀਆਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਪੈਂਦੀ ਹੈ।]
1. ਨੀਂ ਉਹ ਕੌਣ ਨੇ...।
2. ਇਹ ਤੇ ਕੈਦੋਂ ਲੰਗੜਾ... ਤੇ ਨਾਲ ਮੁੱਲ•ਾ ਮਰ ਜਾਣਾ... ਰੰਨਾਂ... ਤਾੜਦੇ ਨੇ...।
3. ਠਹਿਰ ਤਾਂ ਜਾਓ ਅਸੀਂ ਦਸਦੀਆਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ... [ਉਨ•ਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਭਜਦੀਆਂ ਨੇ। ਉਹ ਜਾਨ ਬਚਾ ਕੇ ਦੌੜਦੇ ਹਨ।]
ਮੁੱਲ•ਾ : (ਨਾਲਦਿਆਂ ਨੂੰ ...) ਭੱਜ ਲਓ ਉਇ ਜੇ ਭੱਜ ਹੁੰਦਾ...। ਸੋ ਜਾਂਦੇ ਸੁਸਰੀ ਵਾਂਗ...। [ਕੁੜੀਆਂ ਫੜ ਫੜ ਕੇ ਮਾਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਕੈਦੋਂ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਭੱਜਦਾ ਹੈ। ਮੁੱਲ•ਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮੂਹਰੇ ਬਚ ਕੇ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਾਲੇ ਫਸ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਿਤਾਬਾਂ ਖਿਲਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਕੁੜੀਆਂ ਭੁਆ ਭੁਆ ਕੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪਿੱਛੇ ਮਾਰਦੀਆਂ ਹਨ।]
1. ਪੱਛੀ ਲੱਗੇ ... ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨੂੰ...।
2. ਸਾਰਾ ਪੁਆੜਾ ਇਨ•ਾਂ ਦਾ ਏ...।
3. ਓ ਮੁੱਲ•ਾ ਮਰਜਾਣਾ ਸੁੱਕਾ ਨਿਕਲ ਗਿਆ...। ਬਚ ਕੇ (ਪਿੱਛੇ ਜਾਂਦੀਆਂ।) [ਹੀਰ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਕੇ ਉਠ ਖੜੋਂਦੀ ਹੈ। ਰਾਂਝਾ ਹਾਲੇ ਵੀ ਸ਼ਾਂਤ ਤੇ ਮੁਸਕਰਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।]
ਹੀਰ : ਵੇ ਰਾਂਝਿਆਂ ਪਰਲੋ ਹੋ ਗਈ ਵੇ ... ਕਹਿਰ ਟੁੱਟਿਆ...। ਸਰੀਕ ਤੇ ਮੁਲਾਣੇਂ ਕੱਠੇ ਹੋ ਗਏ। ਇਨ•ਾਂ ਪੋਥੀਆਂ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਡੰਗੇ ਮੁੜ ਹਰੇ ਨੀ ਹੋਏ ਕਦੇ...। ਮੈਨੂੰ ਲੈ ਚੱਲ ਏਥੋਂ... ਲੈ ਚੱਲ...।
ਰਾਂਝਾ : ਹੀਰੀਏ ਵਸਲ ਤੇਰਾ ਤੇ ਮੇਰਾ ... ਰਜ਼ਾ ਉਸ ਦੀ ਏ... ਜੋ ਕੁਦਰਤ ਵੀ ਏ... ਤੇ ਕਾਦਿਰ ਵੀ...। ਪੰਜਾਂ ਪੀਰਾਂ ਦੀ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਏਂ ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ...) [ਹੀਰ ਘਬਰਾਈ ਹੋਈ ਹੈ।] ਪੰਜੇ ਪੀਰ... ਜਿਨ•ਾਂ ਦੇ ਆਸਰੇ ਇਹ ਕਾਇਨਾਤ ਚਲਦੀ... ਇਹ ਕਾਇਆ ਚਲਦੀ...। [ਪੰਜੇ ਪੀਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ।]
ਗਾਣਾ
ਪੰਜਾਂ ਪੀਰਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨ ਤੁਰਤ ਹੋਈ, ਹੱਥ ਬੰਨ ਸਲਾਮ ਕਰਾਂਵਦਾ ਈ
ਰਾਂਝਾ ਹੀਰ ਦੋਵੇਂ ਹੱਥ ਬੰਨਿ ਖੜੇ, ਹੁਕਮ ਸਾਹਿਬਾਂ ਦਾ ਇਹ ਫਰਮਾਂਵਦਾ ਈ
ਪੰਜਾਂ ਪੀਰਾਂ ਨੇ ਇਹੋ ਹੁਕਮ ਕੀਤਾ, ਨਹੀਂ ਇਸ਼ਕ ਨੂੰ ਲੀਕ ਗਵਾਵਨਾ ਈ
.................................................................................
.................... ਤੁਸਾਂ ਜ਼ਿਕਰ ਤੇ ਖੈਰ ਕਮਾਵਨਾ ਈ
...................... ਬੱਚਾ ਦਿਲੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਡੁਲਾਵਨਾ ਈ।
[ਪੀਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਨ•ਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕੁਝ ਕਾਸਮਿਕ ਸੰਗੀਤ ਤੇ ਰੌਸ਼ਨੀ ਜੋ ਪੰਜਾਂ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਕੁਝ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਿਰਜਦੀ ਹੈ। ਰਾਂਝਾ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੈ। ਹੀਰ ਹਾਲੇ ਵੀ ਘਬਰਾਈ ਹੈ।]
ਹੀਰ : ਵੇ ਰਾਂਝਿਆ ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਨਹੀਂਓ ਟਿਕਦਾ... ਮੈਨੂੰ ਲੈ ਚਲ...।
ਰਾਂਝਾ : ਉਧਲ ਕੇ ਤੇ ਉਹ ਜਾਂਦੇ ਨੇ... ਜਿਨ•ਾਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਬੇਗਾਨੀ ਸ਼ੈਹ ਤੇ ਹੁੰਦੀ ਏ...। ਮੇਰਾ ਤੇ ਤੇਰਾ ਜੋਗ ਹੀਰੀਏ... ਇਸ ਕਾਇਨਾਤ ਦੀ ਜਾਨ ਏ...। ਕਦੇ ਸੇਕ ਵੀ ਅੱਗ ਤੋਂ ਵਿਜੋਗੀਆ ਈ..., ਕਿਸੇ ਠਾਰ ਨੂੰ ਨੀਰ ਤੋਂ ਵਿਛੋੜੀਆ ਈ, ਨਹੀਂ ਸਾਹਾਂ-ਹਵਾਵਾਂ 'ਚ ਪਾੜ ਪੈਂਦਾ... ਭਾਵੇਂ ਲੱਖ ਕੁਹਾੜੀਆਂ ਤੋੜੀਏ ਜੀ।
ਹੀਰ : ਇਹ ਫਲਸਫੀਆਂ ਛੋੜ...। ਵੇਲਾ ਵਿਹਾਇਆ ਪੀਰਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਨੀ ਆਉਂਦਾ। ਮੁੜ ਰੰਨਾਂ ਦੇ ਚਾਲਿਆਂ ਦੇ ਮੇਹਣੇ ਪਿਆ ਦੇਵੇਂਗਾ। ਸਾਡਾ ਵੱਸ ਨਹੀਂ ਜੇ ਚਲਣਾ...। (ਤੜਪਦੀ ਹੈ।) ਇਕ ਵਾਰ ਜੇ ਬੰਨ ਲੈ ਗਏ ਖੇੜੇ... ਮੁੜ..., ਮੁੜ ਨਹੀਂ ਜੇ ਹੋਣਾ...।
ਰਾਂਝਾ : (ਉਸ ਦੇ ਹੰਝੂ ਪੂੰਝਦਾ ਹੈ।) ਦੇਖ ਮਹੀਆਂ ਵੀ ਉਦਾਸ ਹੋਈਆਂ ਖੜੀਆਂ...। ਹੁਣ ਤੂੰ ਜਾ ਭਲਕੇ ਚੂਰੀ ਲੈ ਕੇ ਆਈੰ। (ਜਾਂਦੀ ਹੈ।)
ਗਾਣਾ 115-179
ਵਹਿਣ ਪਏ ਦਰਿਆਇ ਨਾ ਕਦੇ ਮੁੜਦੇ, ਵੱਡੇ ਲਾਇ ਰਹੇ ਜ਼ੋਰ ਜ਼ਾਰੀਆਂ ਵੇ
ਹੀਰ ਇਸ਼ਕ ਨਾ ਮੂਲ ਸੁਆਦ ਦਿੰਦਾ, ਨਾਲ ਚੋਰੀਆਂ ਅਤੇ ਉਧਾਲਿਆਂ ਦੇ
[ਰਾਂਝਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹੀਰ ਪਿੱਛੇ ਮੁੜ-ਮੁੜ ਦੇਖਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।]
ਲਹੂ ਕੀਕਰ ਨਾ ਨਿਕਲੇ ਆਪ ਉਥੋਂ, ਜਿੱਥੇ ਲੱਗੀਆਂ ਤੇਜ ਕਟਾਰੀਆਂ ਵੇ
[ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਰੰਗਮੰਚ ਕੀ ਤਰ•ਾਂ ਗੋਲ ਦਾਇਰੇ 'ਚ ਮੂਵ ਕਰਦੇ ਹੈ। ਸਾਹਮਣੇ ਤੋਂ ਚੂਚਕ ਤੇ ਕੈਦੋਂ ਗੁੱਸੇ 'ਚ ਆਉਂਦੇ ਨੇ..। ਨਾਲ ਹੋਰ ਵੀ ਬੰਦੇ ਹਨ।]
ਚੂਚਕ : (ਗਰਜਦਾ ਹੈ।) ਲੈ ਚੱਲੋ ਇਸਨੂੰ ਘਸੀਟ ਕੇ। ਸੁਟ ਦਿਓ ਅੰਦਰ... ਬੰਨ ਕੇ ਮੁਸ਼ਕਾਂ...। [ਘਸੀਟਦੇ ਹੋਏ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕੈਦੋਂ ਮੁਸਕੜੀਆਂ ਹਸਦਾ ਖੜ•ਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਪਿੱਛੋਂ ਪੋਥੀਆਂ ਸਣੇ ਮੁੱਲ•ਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।]
ਮੁੱਲ•ਾ : [ਮੋਢੇ ਤੇ ਧੋਲ ਮਾਰਦਾ ਹੈ।] ਦੇਖਿਆ ਫੇਰ ਸਾਡੀਆਂ ਪੜਾਈਆਂ ਨੂੰ।
ਕੈਦੋਂ : ਤੂੰ ਤੇ ਪੈਰੋਂ ਈ ਕੱਢ ਛਡਿਆ ਈ...।
ਮੁੱਲ•ਾ : ਉਇ ਪੈਰੋਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਪਹਾੜ ਕੱਢ ਛੱਡੀਏ... ਤੂੰ ਸ਼ੈਹ ਕੀ ਏਂ...। ਨਾ ਮੰਨਦਾ ਨੀ ਫੇਰ...। (ਪੈਸੇ ਕੱਡਣ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।)
ਕੈਦੋਂ : ਮੰਨਦਾ ਭਰਾਵਾਂ...। ਤੈਥੋਂ ਤਾਂ ਮੁਰਦੇ ਵੀ ਭੱਜਦੇ...। (ਜੇਬਾਂ ਫਰੋਲ ਕੇ ਇੱਕ ਸਿੱਕਾ ਕੱਢ ਕੇ ਦਿੰਦਾ)
ਮੁੱਲ•ਾ : ਨਾ ਹਾਅ ਕੀ ਐ..., ਹੈਂ...।
ਕੈਦੋਂ : ਸਬਰ ਕਰ...। ਮਰਦਾ ਕਿਉਂ ਜਾਨੈਂ...। (ਕੰਨ 'ਚ ਕੁਝ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ।) ਤੇਰਾ ਮੂੰਹ ਮੋਹਰਾਂ ਨਾਲ ਭਰ ਦਊਂ। ਹਾਂ... । (ਜਾਂਦਾ ਹੈ।)
 [ਮੁੱਲ•ਾ ਖਰਵਾ ਜਿਹਾ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਸਿੱਕਾ ਬੋਝੇ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ।]
ਮੁੱਲ•ਾ : ਚਲੋ ਉਇ... ਆਲਸ ਦੀਓ ਪੰਡੋ...। [ਪੋਥੀਆਂ ਵਾਲੇ ਵੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।]
ਗਾਣਾ [173-174-175]
ਖੇੜਿਆਂ ਭੇਜਿਆ ਅਸਾਂ ਥੇ ਇੱਕ ਨਾਈ, ਇਹ ਛੋਕਰੀ ਤਿਨਾਂ ਕੋ ਦਾਨ ਕੀਜੈ
ਰਲਿ ਭਾਈਆਂ ਇਹ ਸਲਾਹ ਕੀਤੀ, ਕਿਹਾ ਅਸਾਂ ਸੋ ਸਭ ਪਰਵਾਨ ਕੀਜੈ।
[ਇਨ•ਾਂ ਲਾਈਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਚੂਚਕ ਹੋਰੀ ਆਪਸ 'ਚ ਸਲਾਹ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਤੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਲਾਗਣਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ। ਨੌਕਰ ਚਾਕਣ ਢਕੇ ਹੋਏ ਥਾਲ ਲਈ ਲੰਘਦੇ ਹਨ। ਚਹਿਲ ਪਹਿਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਹਾਸੇ ਗੂੰਜਦੇ ਹਨ।]
ਕਿਹਾ ਲਾਗੀਆਂ ਸੰਨ ਨੂੰ ਸੰਨ ਮਿਲਿਆ, ਤੇਰਾ ਸਾਕ ਹੋਇਆ ਨਾਲ ਠਕਰਾਂ ਦੇ
ਧਰਿਆ ਢੋਲ ਜਟੇਟੀਆਂ ਦਿਨ ਵੇਲੇ, ਛੰਨੇ ਲਿਆਂਵਦੀਆਂ ਦਾਣਿਆਂ ਸ਼ਕਰਾਂ ਦੇ
ਕਥਾਕਾਰ : [ਲੁਡੀਆਂ ਝੂਮਰਾਂ ਦੀਆਂ ਮੂਵਜ਼]
ਮਿਲੀ ਜਾਇ ਵਧਾਈ ਜਾਂ ਖੇੜਿਆਂ ਨੂੰ ਲੁਡੀ ਮਾਰ ਕੇ ਝੁਮਰਾਂ ਘਤਦੇ ਨੇ
ਛਾਲਾਂ ਲਾਣ ਅਪੁੱਠੀਆਂ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਏ, ਲਾਇ ਮਜਲਸਾਂ ਖੇਡਦੇ ਵਤਦੇ ਨੇ।
[ਹੀਰ ਨੂੰ ਜਬਰਨ ਫੜ ਕੇ ਲਿਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਕਾਜੀ, ਮਾਪੇ, ਮੁੱਲ•ਾ ਸਭ ਧੱਕੇ ਦੇ ਕੇ ਤੋਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਡਿਗਦੀ ਹੈ।]
ਲੈ ਵੇ ਰਾਂਝਿਆਂ ਵਾਹ ਮੈਂ ਲਾਇ ਥੱਕੀ, ਮੇਰੀ ਵੱਸ ਥੀਂ ਗੱਲ ਬੇਵਸ ਹੋਈ
[ਕੈਦੋਂ ਕਾਜੀ ਤੇ ਮੁੱਲ•ਾ ਨੂੰ ਥੈਲੀ ਫੜਾਉਂਦਾ ਹੈ।]
ਕਾਜੀ, ਮਾਪਿਆਂ, ਭਾਈਆਂ ਬੰਨ ਤੋਰੀ, ਸਾਡੀ ਤੈਂਡੜੀ ਦੋਸਤੀ ਭਸ ਹੋਈ
[ਧੂਹ ਕੇ ਡੋਲੀ 'ਚ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਪਲੰਘ ਵਾਲੀ ਚੁੰਨੀ ਉਤਰਦੀ ਹੈ। ਪਰੀਆਂ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।]
ਵਾਰਿਸਸ਼ਾਹ ਮੀਆਂ ਵੇਖ ਕੁਦਰਤਾਂ ਨੀ, ਭੁੱਖਾਂ ਜੰਨਤੋਂ ਰੂਹ ਕਢਾਇਓ ਨੇ
ਵਾਹੋ ਦਾਹ ਚਲੇ, ਰਾਤੋ ਰਾਤ ਖੇੜੇ, ਦਿਹੁੰ ਜਾਇ ਕੇ ਪਿੰਡ ਚੜਾਇਓ ਨੇ।
[ਨ੍ਰਿਤ ਦੀਆਂ ਮੂਵਜ਼ ਰੁਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਰਾਂਝਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਵਹਿਸ਼ਤ ਦਾ ਮਾਰਿਆ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇਖਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਸਭ ਉÎÎÎੱਜੜ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਪਲੰਘ ਵਾਲੀ ਚੁੰਨੀ ਨੂੰ ਲੱਭਦਾ ਹੈ ਤੇ ਫੇਰ ਅੰਬਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਕਰਕੇ ਹੁੰਕਾਰ ਭਰਦਾ ਹੈ। 'ਹ.. ਅ... ਹ... ਦੀ ਸਾਊਂਡ' ਜਿਸ ਨੂੰ ਫੇਰ ਅੰਦਰ ਨੂੰ ਘੁੱਟ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਵੰਝਲੀ ਨੂੰ ਰੱਖ ਦਿੰਦਾ ਹੈ... ਤੇ ਮੂੰਹ ਫੇਰ ਕੇ... ਪਿਠ ਕਰ... ਨਮਾਜ਼ ਦੀ ਮੁਦਰਾ 'ਚ ਬੈਠ ਜਾਂਦਾ ਹੈ...। ਮੁੜ ਉਹੀ ਡਰਾਉਣਾ ਸੰਗੀਤ... ਅਣਹੋਣੀ ਜਿਸ ਦਾ ਸਾਰ ਭਾਵ ਹੈ... ਉਭਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇੰਦਰ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਤੋਂ ਡਿਗਦਿਆਂ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ...। ਪੰਜੇ ਪੀਰ ਬਦਹਵਾਸ ਹੋਏ ਹਫੜਾ ਦਫੜੀ 'ਚ ਆਉਂਦੇ ਨੇ...। ਮੱਝਾ ਖੂੰਖਾਰ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਚੁਫੇਰੇ ਕੋਹਰਾਮ ਫੈਲ ਗਿਆ ਹੈ। ਤਾਂਡਵ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਇਹ ਬੋਲ ਉਭਰਦੇ ਹਨ।]
ਮਹੀਂ ਟੁਰਨ ਨਾ ਬਾਝ ਰੰਝੇਟੜੇ ਦੇ, ਭੂਹੇ ਹੋਇ ਕੇ ਪਿੰਡ ਭਜਾਇਓ ਨੇ
ਪੱਟ ਝੁੱਗੀਆਂ ਲੋਕਾਂ  ਤੂੰ ਢੁਡ ਮਾਰਨ, ਭਾਂਡੇ ਭੰਨ ਕੇ ਸ਼ੋਰ ਘਤਾਇਓ ਨੇ
[ਲੋਕ ਰਾਂਝੇ ਕੋਲ ਆ ਕੇ ਮਿੰਨਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਉਹ ਪਿਠ ਮੋੜੀ ਬੈਠਾ ਹੈ : ਮੂੰਹ ਅੰਬਰ ਵੱਲ ਚੁਕਿਆ ਹੈ। ਮਹੀਆਂ ਉਨ•ਾਂ ਨੂੰ ਉÎÎÎੱਥੋਂ ਖਦੇੜਦੀਆਂ ਹਨ। ਫੇਰ ਉਨ•ਾਂ ਦੀਆਂ ਮੂਵਜ਼ ਬਦਲਦੀਆਂ ਹਨ... ਉਦਾਸ ... ਹਤਾਸ਼ ... ਤੁਰਦੀਆਂ ਤੇ ਬੂਥੀਆਂ ਉਤਾਂਹ ਵੱਲ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਬਹਿ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਪੰਜੇ ਪੀਰ ਅਰਦਾਸ ਦੀ ਮੁਦਰਾ 'ਚ ਪਿੱਠਾਂ ਕਰੀ ਖੜੇ ਨੇ...। ਇਨ•ਾਂ ਮੂਵਜ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਰਹੋਂ ਡੁੱਬੇ ਬੋਲ-ਭਰਾ ਭਰਕਮ ਭਾਵ... 'ਚ ਫੈਲਦੇ ਹਨ।]
ਮੱਝੀਂ ਚਰਨ ਨਾ ਬਾਝ ਚੰਝੇਟੜੇ ਦੇ, ਮਾਹੀਹਾਰ ਸਭੇ ਝੱਖ ਮਾਰ ਰਹੇ
ਕਈ ਘੁਸ ਜਾਏ, ਕਾਈ ਡੁੱਬ ਜਾਏ, ਕਾਈ ਸ਼ੀਂਹ ਲਹੇ ਕਾਈ ਪਾਰ ਰਹੇ
ਯਾ ਖੁਦਾ ਇਹ ਕਿਹਾ ਇਸ਼ਕ ਏ...।
    [ ਪੰਜੇ ਪੀਰਾਂ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ...]
1. ਰਾਂਝੇ ਵੰਝਲੀ ਰੱਖੀ..., ਪੌਣਾਂ ਨੇ ਭੌਣ... ਤੇ ਭੌਰਾਂ ਨੇ ਤਾਨ ਛੱਡੀ
2. ਫਕੀਰ ਨੇ ਚੁੱਪ ਵੱਟੀ..., ਟਹਿਣੀਆਂ ਨੇ ਫੁੱਲ..., ਧਰਤੀ ਨੇ ਬੀਅ ਤੇ ਨਦੀਆਂ ਨੀਰ ਘੁੱਟੇ।
3. ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਬੁਝੀਆਂ..., ਸੂਰਜਾਂ ਦਾ ਪਿੰਡਾਂ ਠਰਣ ਲੱਗਾ
4. ਹੌਂਕਾ ਲੈਂਦਾ ਤੇ ਅੰਬਰਾਂ ਦੇ ਪਾਵੇ ਹਿੱਲਣ ਲਗਦੇ..
 ਯਾ ਖੁਦਾ ਇਕ ਤੇਰਾ ਕਿਹਾ ਇਸ਼ਕ ਹੈ
5. ਪੋਥੀਆਂ ਜਿੱਤੀਆਂ ਤੇ ਪ੍ਰੀਤਾਂ ਹਾਰ ਗਈਆਂ...।
1. ਇਸ ਉਦਾਸੀ ਦਾ ਭਾਰ... ਤੇਰੀ ਕਾਇਨਾਤ ਤੋਂ ਝੱਲ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ...
2. ਇਹ ਬਿੱਖਰ ਜਾਣੀ ਮੌਲਾ...।
3. ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਸਬਰ ਮੁੱਕੇ...
4. ਆਹ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਬੰਨ ਟੁੱਟੇ ... ਤੇ ਖੇਡ ਤੇਰੀ ਸਭ ਖਿੰਡ ਜਾਵੇ ਖੰਡ ਦੇ ਖਿਡੌਣੇ ਵਾਂਗ ਡੁੱਬ ਜਾਵੇ...। ਰਹਿਮ... ਰਹਿਮ... ਰਹਿਮ... ਇਸ ਵੰਝਲੀ ਬਾਝੋਂ ਤੇ ਸਭ ਸੱਖਣਾ ਹੋ ਚਲਾ...।
ਗੀਤ ... [ਸਿਰਫ ਬੁਲਾਉਣਾ ਹੈ।]
ਸਿਰ ਦਿੱਤਿਆਂ ਬਾਝ ਨਾ ਇਸ਼ਕ ਪੱਕੇ, ਨਾਹੀਂ ਇਹ ਸੁਖਾਲੀਆਂ ਯਾਰੀਆਂ ਵੇ
ਜੇ ਤਾਂ ਮਾਮਲੇ ਪੈਣ ਤਾਂ ਭੱਜ ਜਾਵੰ, ਵੇਖ ਇਸ਼ਕ ਬਣਾਈਅੰ ਖੁਆਰੀਆਂ ਵੇ
ਏਥੇ ਛੱਡ ਈਮਾਨ ਜੇ ਨੱਸ ਜਾਵੇਂ, ਇਸ਼ਕ ਜਾਲਣਾ ਖਰਾ ਦੁਹੇਲੜਾ ਈ
ਤਾਬ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਝੱਲਣੀ ਖਰੀ ਔਖੀ, ਇਸਕ ਗੁਰੂ ਤੇ ਜਗ ਸਭ ਚੇਲੜਾ ਈ
[ਸੁਣਦੇ ਸੁਣਦੇ ਪੀਰ ਸਭ ਉਠਦੇ ਹਨ। ਮਹੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹਰਕਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਉਨ•ਾਂ ਦੇ ਆਉਣ 'ਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਭਰਿਆ ਪਰ ਬਹੁਤ ਹਲਕਾ ਜਿਹਾ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਕ ਪੀਰ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਰਾਂਝਾ ਅਹਿਲ ਬੈਠਾ ਹੈ।]
ਬਹੁਤ ਪਿਆਰ ਦਿਲਾਸੜੇ ਨਾਲ ਪੀਰਾਂ ਮੀਆਂ ਰਾਂਝੇ ਦਾ ਜੀਉ ਤਸੱਲਿਆ ਈ
[ਰਾਂਝੇ ਦੇ ਮੋਢੇ 'ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਉਨ•ਾਂ ਵੱਲ ਮੁੜਦਾ ਹੈ। ਮਹੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੋਰ ਜਾਨ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।]
ਪੀਰ : ਤੇਰੀ ਹੀਰ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਮੀਆਂ ਮਖਦੂਮ ਜਹਾਨੀਆਂ ਘੱਲਿਆ ਈ...। [ਰਾਂਝੇ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ 'ਚ ਲੋਅ ਆਉਂਦੀ ਹੈ।]
2. ਹੁਣ ਤੇ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਜਾਂ...।
3. ਵੇਖ ਤੇਰੀ ਉਦਾਸੀ ਤੇ ਚੋਹੀਂ ਖੂੰਟੀ ਫੈਲ ਗਈ ਏ...।
4. ਚਾਰੇ ਯੁਗ ਵੈਰਾਗੇ ਗਏ...।
5. ਕੋਈ ਰਾਗ ਛੇੜ ... ਅੱਲਾਹ ਦਾ ਘਰ ਸੁੰਨਾ ਹੋ ਚੱਲਾ ਏ।
 [ਰਾਂਝਾ ਵੰਝਲੀ ਵੱਲ ਦੇਖਦਾ ਹੈ ਨੀਝ ਲਾ ਕੇ...। ਪੀਰ ਵੰਝਲੀ ਚੁੱਕ ਕੇ ਫੜਾਉਂਦੇ ਹਨ...। ਉਹ ਗੋਡਿਆਂ ਭਾਰ ਹੋ ਕੇ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।]
ਸ਼ੌਕ ਨਾਲ ਵਜਾਇ ਕੇ ਵੰਝਲੀ ਨੂੰ, ਪੰਜਾਂ ਪੀਰਾਂ ਅੱਗੇ ਖੜਾਂ ਗਾਂਵਦਾ ਈ।
ਕਦੇ ਉਧੋ ਤੇ ਕਾਹਨ ਦੇ ਬਿਸ਼ਨ ਪਦੇ, ਕਦੇ ਮਾਝ ਬੀਹਾਰੀ ਦੀ ਲਾਂਵਦਾ ਈ
ਮਲਕੀ ਨਾਲ ਜਲਾਲ ਨੂੰ ਖੂਬ ਗਾਵੇ, ਵਿਚ ਝੀਵਰੀ ਦੀ ਕਲੀ ਲਾਂਵਦਾ ਈ।
ਕਦੇ ਸੋਹਣੀ ਤੇ ਮਹੀਂਵਾਲ ਵਾਲਾ ਨਾਲ ਸ਼ੌਕ ਦੇ ਸਦ ਸੁਣਾਂਵਦਾ ਈ।
[ਪ੍ਰੇਮੀ-ਜੋੜੀਆਂ ਦੇ ਨ੍ਰਿਤ...। ਪੀਰ ਤੇ ਮਹੀਆਂ ਵੀ ਨਚਦੀਆਂ...। ਰਾਂਝਾ ਵਿੱਚੋਂ ਦੀ ਵੰਝਲੀ ਲੈ ਝੂਮਦਾ ਹੋਇਆ ਫਿਰਦਾ ਹੈ।]
ਸੋਰਠ ਗੂਜਰੀ ਪੂਰਬੀ ਲਲਿਤ ਭੈਰੋਂ, ਜੋਗ ਰਾਗ ਦੀ ਜ਼ੀਲ ਵਜਾਂਵਦਾ ਈ
ਟੋਢੀ ਮੇਘ ਮਲਾਰ ਧਨੇਸਰੀ ਤੇ, ਜੈਤਸਰੀ ਤੂੰ ਨਾਲ ਰਲਾਂਵਦਾ ਈ
ਮਾਲਸਰੀ ਤੇ ਪਰਜ ਬਿਹਾਰਾ ਬੋਲੇ, ਨਾਲੇ ਮਾਲਵਾ ਵਿੱਚ ਵਜਾਂਵਦਾ ਈ
ਕਲਿਆਣ ਦੇ ਨਾਲ ਮਾਲਕੌਂਸ ਬੋਲੇ, ਨਟ ਮੰਗਲਾਚਾਰ ਸੁਣਾਂਵਦਾ ਈ
ਬਰਵਾ ਨਾਲ ਪਲਾਸੀਆ ਭੀਮ ਬੋਲੇ, ਦੀਪਕ ਰਾਗ ਦੀ ਤਾਰ ਵਜਾਂਵਦਾ ਈ
ਜੰਗਲਾਂ ਨਾਲ ਪਹਾੜੀ ਧ੍ਰੰਧ੍ਰੋਟੀਆਂ ਦੇ, ਗਉੜੀ ਨਾਲ ਆਸਾ ਖੜਾ ਗਾਂਵਦਾ ਈ
ਰਾਮਕਲੀ ਬਸੰਤ ਹਿੰਡੋਲ ਗਾਵੇ, ਤੇ ਮੁੰਦਾਵਣੀ ਦੀਆਂ ਸੁਰਾਂ ਲਾਂਵਦਾ ਈ
[ਰਾਂਝਾ ਉਨ•ਾਂ ਦੇ ਚਰਣਾਂ 'ਚ ਢਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਾਕੀ ਸਭ ਨ੍ਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਜਾਂਦੇ ਨੇ।]
ਪੀਰ : (ਥਾਪੜਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।) ਜਾਹ ਮੀਆਂ ਜਾਹ ... ਹੀਰ ਤੇਰੀ...
2. ਵਿਰਹੋਂ ਤਪਦਾ... ਤਾਂ ਅੰਬਰ ਵਰਦਾ
3. ਵਿਯੋਗ ਪੱਕਦਾ ਏ ਤਾਂ ਜੋਗ ਝਰਦਾ ਏ ਪੁੱਤਰ
ਰਾਂਝਾ : ਕਿਸ ਜੋਗ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਓ ਮੁਰਸ਼ਦੋ... ਮੈਨੂੰ ਤੇ ਕੁਝ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਜੇ ਆਉਂਦੀ ...। ਸਾਦ ਮੁਰਾਦੀ ਗੱਲ ਦੱਸੋ..., ਸਿਧਮ ਸਿੱਧੀ।
4. ਜਾ ਬਾਲ ਜੋਗੀ ਤੇਰਾ ਰਾਹ ਦੇਖਦਾ...। [ਰਾਂਝੇ ਦੇ ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਸਵਾਲ ਉਭਰਦਾ ਹੈ]
5. ਅੜੀਆਂ ਕਰ ਵਕਤ ਨਾ ਟਪਾ...।
[ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ]
ਇਕੱਠੇ : ਟਿੱਲਿਓਂ ਉਸ ਪਾਰ ਹੀਰ ਖੜੀ ਤੇਰਾ ਰਾਹ ਦੇਖਦੀ ਹੈ।
ਰਾਂਝਾ : ਮੇਰਾ ਰਾਹ ਪਈ ਵੇਖਦੀ ਏ...। ਮੇਰਾ ... ਰਾਹ.. ਹੀਰ...। ਇਹ ਜੋਗੀ ਦਾ ਟਿੱਲਾ ਕੀ ਏ... ਮੈਂ ਪਹਾੜ ਪੁੱਟ ਸੁੱਟਾਂ...। [ਸ਼ੁਦਾਈਆਂ ਵਾਂਗ ਲੋਟਣੀਆਂ ਲਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਪਾਸਿਓਂ ਮੁੱਲਾ ਹੇਰੀਂ ਆਉਂਦੇ ਨੇ...।]
ਮੁੱਲਾ : (ਗੋਰ ਨਾਲ ਦੇਖਦਾ ਹੈ।) ਇਹ ਦਾ ਤੇ ਸਰ ਗਿਆ...। ਇਹ ਤੇ ਹੋਣਾ ਈ ਸੀ... ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਖੈਂਹਦਾ...। ਹੰਅ...।
ਰਾਂਝਾ : ਹੀਰ ਮੇਰਾ ਰਾਹ ਪਈ ਦੇਖਦੀ...। [ਮੁੱਲਾ ਨੂੰ ਗਲ ਨਾਲ ਲਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਧੱਕਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਜਦਾ ਹੈ... ਉਹ ਡੋਲਦੇ ਨੇ... ਕਿਤਾਬਾਂ ਫੇਰ ਖਿਲਰ ਜਾਂਦੀਆਂ।]
ਮੁੱਲਾ : ਉਇ ਬੇੜਾ ਗਰਕ ਤੇਰਾ...। ਪੰਘਾ ਲੈਣੋਂ ਮੁੜਦਾ ਨਹੀਂ...।
 [ਉਹ ਤਿੰਨਂ ਜਾਣੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਚੁਕਦੇ ਨੇ। ਦੋਹੇਂ ਮਜ਼ਦੂਰ ਤਾਂ ਅੰਨੇ ਹਨ...। ਟਟੋਲ-ਟਟੋਲ ਕੇ ਲਭਦੇ...। ਰਾਂਝਾ ਕਿਤਾਬ ਚੁਕਦਾ ਹੈ... ਮੁੱਲਾ ਉਸ ਦੇ ਮਗਰ ਭੱਜਦਾ ਹੈ...।]
ਰਾਂਝਾ : (ਕਿਤਾਬ ਨਾਲ ਝਕਾਉਂਦਾ ਹੈ।) ਹੀਰ ਮੇਰਾ ਰਾਹ ਵੇਖਦੀ ਏ..., ਜੋਗੀ ਦੇ ਟਿੱਲਿਓਂ ਪਾਰ...[ਮੁੱਲਾ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਕਿਤਾਬ 'ਤੇ ਹੈ।]
ਮੁੱਲਾ : ਫੜ•ਾ ਉਰਾਂ ਇਹ ਮੈਨੂੰ ...। ਫੜਾ...। ਫੱਟ ਜੂ ਗੀ।
ਰਾਂਝਾ : (ਹਸਦਾ) ਪੋਥੀਆਂ ਪੜ•ਨ ਨਾਲ ਕੁਝ ਨੀ ਲੱਭਦਾ ... ਨਾ ਹੀਰ ਤੇ ਨਾ... [ਮੁੱਲਾ ਖੋਹਣ ਨੂੰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਰਾਂਝਾ ਉਛਾਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।] ਕੁਝ ਹੋਰ...। [ਹਸਦਾ ਹੈ। ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਕੈਚ ਕਰਨ ਦੇ ਚੱਕਰ 'ਚ ਫੇਰ ਮਜਦੂਰਾਂ ਨਾਲ ਟਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ...। ਗਾਲਾਂ ਕੱਢਦਾ ਹੈ। ਹਾਇ ਹਾਇ ਕਰਦੇ ਉਠਦੇ ਹਨ। ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਪੰਡ ਬੰਨਦੇ ਹਨ ਤੇ ਮੁੜ ਉਹ ਉਨ•ਾਂ ਦੇ ਸਿਰ 'ਤੇ ਲਦਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਹੇਠਲਾ ਡਾਇਲਾਗ ਬੋਲਦਾ ਹੈ।]
ਮੁੱਲਾ : ਚਲੋ ਉਇ ਅੰਨੇ ਤੀਰਅੰਦਾਜੋ...। ਕਦੇ ਟਿਕਾਣੇ ਤੇ ਵੀ ਲਾ ਲਿਆ ਕਰੋ...। ਲੈ ਦੇ ਕੇ ਮੇਰੇ 'ਚ ਈ ਵਜਦੇ ਓ ਮੁੜ ਮੁੜ ਕੇ...। ਚਲੋ .... [ਤਿੰਨੋਂ ਜਣੇ ਬਾਹਰ ਨੂੰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਉਲਟੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਮੁੜਦੇ ਨੇ... ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਹਿਕਦਾ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।]
 [ਰਾਂਝਾ ਖੁਸ਼ੀ ਖੁਸ਼ੀ ਮੰਚ 'ਤੇ ਚੱਕਰ ਲਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਪਿੱਛੋਂ ਇਹ ਗੀਤ ਚਲਦਾ ਹੈ।]
(251)
ਬੁਝੀ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਅੰਗ ਨੂੰ ਵਾਓ ਲੱਗੀ ਸਮਾਂ ਆਇਆ ਸ਼ੋਕ ਜਗਾਵਣੇ ਦਾ
ਬਾਲ ਨਾਥ ਦੇ ਟਿੱਲੇ ਦਾ ਰਾਹ ਫੜਿਆ, ਮਤਾ ਜਾਗਿਆ ਕੰਨ ਪੜਾਵਣੇ ਦਾ
 ਮਤਾ ਜਾਗਿਆ ਕੰਨ ਪੜਾਵਣੇ ਦਾ - 2 -
[ਰਾਂਝਾ ਇੱਕ ਜਗ•ਾ ਰੁਕ ਕੇ ਦੂਰ ਦੇਖਦਾ ਹੈ।]
ਰਾਂਝਾ : ਇਹ ਪੰਧ ਤੇ ਲੰਮਾ ਈ ਹੋਈ ਤੁਰੀ ਜਾਂਦਾ ...। ਹੋਰ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਦੂਰ ਏ...

[ਦੂਰੋਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ : ਮਰੋ ਰੇ ਜੋਗੀਆ ਮਰੋ ਰੇ ... ਮਰੋ ਰੇ ਰੋ ਰੇ ਰੋ ਰੇ। 3। ਆਵਾਜ਼ ਥੋੜੀ ਨੇੜੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ...।] ਦਿਸ਼ਾ ਤੇ ਇਹੋ ਏ। [ਹਰ ਚੱਕਰ ਦੇ ਨਾਲ ਆਵਾਜ਼ ਹੋਰ ਨੇੜੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਫੇਰ ਨੱਚਦੇ ਹੋਏ ਨਾਥ ਜੋਗੀ ਉਸ ਨੂੰ ਆ ਘੇਰਦੇ ਹਨ।]

ਨਾਥ ਟੋਲੀ : ਮਰੋ ਰੇ ਜੋਗੀਆ ਮਰੋ ਰੇ, ਮਰੋ ਰੇ ਮਰੋ ਰੇ ਮਰੋ ਰੇ
 ਜੀਵਨ ਕੀ ਜਬ ਆਸ ਵੀਹਾਣੀ, ਤਬ ਪਾਂਵ ਦੇਹਰੀਆ ਧਰੋ ਰੇ
 ਤਬ ਪਾਂਵ ਦੇਹਰੀਆ ਧਰੋ ਰੇ, ਮਰੋ ਰੇ ਜੋਗੀਆ ਮਰੋ ਰੇ
 ਮਰੋ ਰੇ ਮਰੋ ਰੇ ਮਰੋ ਰੇ
 [ਸਭ ਚੇਲੇ ਗੋਡਿਆਂ ਭਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਬਾਲ ਨਾਥ ਹੀਰ ਵਾਲੇ ਮੰਚ ਉÎÎÎੱਤੇ ਬੈਠਾ ਹੈ। ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਬਿਛੋਣਾ ਜੋਗੀਏ ਰੰਗ ਦਾ ਹੈ। ਰਾਂਝਾ ਨੇੜੇ ਹੋ ਕੇ ਪਛਾਨਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ।]
ਰਾਂਝਾ : ਹੋਰ ਤੇ ਸਭੋ ਕੁਝ ਉਹੀ ਏ... ਬਸ ਇਹ ਰੰਗ ਬਦਲ ਗਿਆ...।
ਬਾਲ ਨਾਥ : ਸਭ ਰੰਗਾਂ ਥਾਣੀਂ ਲੰਘ ਕੇ..., ਜੋ ਰੰਗ ਬਣਦਾ ਏ ਜੋਗੀਆ
 [ਅੰਤਰਧਿਆਨ ਹੋ ਕੇ ਬੋਲਦਾ ਹੈ।] ਉਹੀ ਤੇ ਜੋਗ ਦਾ ਰੰਗ ਹੈ।
ਰਾਂਝਾ : (ਵਿਆਕੁਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।) ਪਰ ਹੀਰ .... [ਜੋਗੀ ਦੇ ਆਸਣ ਦੇ ਉਪਰੋਂ ਥਾਣੀਂ ਦੇਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ] ਇਹੋ ਕਿਹਾ ਸੀ ਉਨ•ਾਂ..., ਟਿੱਲਿਓਂ ਪਾਰ... ਜੋਗੀ ਦੇ, ਹੀਰ ਖੜੀ ਤੇਰਾ ਰਾਹ ਤੱਕਦੀ...।
ਬਾਲ ਨਾਥ : ਮਰਨਾ ਪੈਂਦਾ...। ਪਹਿਲੀ ਪੌੜੀ...। ਸਾਡਾ ਤੇ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਈ ਇਹੋ ਏ... ਮਰੋ ਰੇ ਜੋਗੀਆ ਮਰੋ ਰੇ...।
ਰਾਂਝਾ : (ਪਰੇਸ਼ਾਨ) ਅਸ਼ੀਸ ਤੇ ਤੇਰੀ ਖਰੀ ਏ ਨਾਥ ਜੀ ... ਪਰ ਅਸੀਂ ਤੇ ਮਰ ਹੀ ਕੇ ਆਏ ਹਾਂ ਜੀਊਣ ਦੀ ਨਹੀਂ ਆਸ ਲਾਈ ਹੀਰ ਦੀ (ਝੋਲੀ ਅੱਡ ਕੇ ਬਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।)
ਬਾਲ : (ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ) ਛਡ ਜਗ ਤੇ ਹੁਕਮ ਫਕੀਰ ਹੋਣਾ, ਫਕਰ ਕੰਮ ਹੈ ਸਿਰਾਂ ਥੀਂ ਲੰਘਿਆਂ ਦਾ, ਜਿਹੜੇ ਮਰਨ ਸੋ ਫਕਰ ਥੀਂ ਹੋਣ ਵਾਕਿਫ, ਨਹੀਂ ਕੰਮ ਇਹ ਮਰਨ ਤੋਂ ਸੰਗਿਆ ਦਾ।
ਰਾਂਝਾ : ਇਸ਼ਕ ਕਰਨ ਤੇ ਤੇਗ ਦੀ ਧਾਰ ਕੱਪਣ, ਏਹ ਕੰਮ ਹੈ ਮਾਹਣੂਆਂ ਚੰਗਿਆਂ ਦਾ।
ਬਾਲ : ਜੋਗ ਜਾਲਣਾ ਸਾਰ ਦਾ ਨਿਗਲਣਾ ਏ, ਏਸ ਜੋਗ 'ਚ ਬਹੁਤ ਜਹੀਰੀਆਂ ਨੇ
 ਛੱਡ ਤ੍ਰੀਮਤਾਂ ਦੀ ਝਾਕ ਹੋ ਜੋਗੀ ਫਕਰ ਨਾਲ ਜਹਾਨ ਕੀ ਸੀਰਆਂ ਨੇ
ਰਾਂਝਾ : ਇਹ ਇਸ਼ਕ ਨਾ ਟਲੇ ਪੈਗੰਬਰਾਂ ਤੋਂ ਥੋਥੇ ਇਸ਼ਕ ਥੀਂ ਹੱਡ ਅਯੂਥ ਕੀਤੇ
 ਸਾਨੂੰ ਜੋਗ ਦੀ ਰੀਝ ਤਦੋਂ ਦੀ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਹੀਰ ਸਿਆਲ ਮਹਿਬੂਬ ਕੀਤੇ।
ਬਾਲ : ਅਲੱਖ ... ਅਲੱਖ ...। [ਦਹਾੜਦਾ ਹੋਇਆ, ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਤੋਂ ਉÎÎÎੱਠ ਖਲੋਂਦਾ ਹੈ।] ਉਲਟੀ ਗੰਗਾ ਏਥੇ ਵਹਾਉਣ ਆਇਆਂ, ਜੋਗ ਲੈਣ ਆਇਆਂ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਅਜਮਾਉਣ ਆਇਆਂ।
ਰਾਂਝਾ : (ਹੱਥ ਬੰਨ ਕੇ) ਸੰਜੋਗ ਜੋ ਹੀਰ ਸਲੇਟੜੀ ਦਾ, ਹੈ ਉਹੋ ਹੀ ਸਾਡਾ ਜੋਗ ਜੋਗੀਆ। ਹੋਇ ਜੋਗ ਜੋ ਹੀਰ ਵਿਜੋਗ ਛੋੜੇ, ਕਾਂਹਦਾ ਜੋਗ ਏ ਉਹ ਤੇ ਹੈ ਰੋਗ ਜੋਗੀਆ।
 [ਬਾਲ ਨਾਥ ਗੁੱਸੇ 'ਚ ਹੈ। ਚੇਲੇ ਸਭ ਹੈਰਾਨ ਹੋਏ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਲਾਂ ਤਕਦੇ... ਸੈਣਤਾਂ ਮਾਰਦੇ...।]
ਬਾਲ : ਗੱਲਾਂ ਅਜੂਬ ਕਰਦੈਂ, ਨਹੀਓਂ ਮੂਲ ਸੰਗਦੈਂ। ਨਾਲੇ ਜੋਗ ਮੰਗਦੈਂ ਨਾਲੇ ਜਗ ਮੰਗਦੈਂ।
ਰਾਂਝਾ : ਨਾ ਮੈਂ ਜੋਗ ਮੰਗਾਂ ਨਾ ਜਾਗੀਰ ਮੰਗਾਂ, ਝੋਲੀ ਅੱਡ ਕੇ ਤੈਥੋਂ ਮੈਂ ਜੋਗੀਆ ਵੇ, ਦਮ ਦਮ ਮੰਗਾਂ ਇੱਕੋ ਹੀਰ ਮੰਗਾਂ।

[ਜੋਗੀ ਦੇ ਚਰਨਾਂ 'ਚ ਢਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।]

ਬਾਲ : ਇਹ ਦੇਹ ਤਾਂ ਬਸ ਦੇਹੜੀ ਏ ਬਚੜਿਆ। ਜੋਗ ਮਹਿਲ ਵਿਚ ਆਉਣੈ ਤਾਂ ਡਿਉੜੀ ਦਾ ਮੋਹ ਤੇ ਛੱਡਣਾ ਪੈਣਾ...।
ਰਾਂਝਾ : ਮੈਂ ਸਭ ਛੱਡ ਆਇਆਂ..., ਜੋ ਹੈ..., ਛੱਡਣ ਨੂੰ ਰਾਜ਼ੀ ਹਾਂ...।

[ਬਾਲ ਨਾਥ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਨਿਹਾਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਫੇਰ ਇੱਕ ਨਜ਼ਰ ਚੇਲਿਆਂ ਵੱਲ ਵੇਖਦਾ ਹੈ। ਜਿਨ•ਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਸਰ ਫੁਸਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਚਿਮਟਾ ਖੜਕਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਚੁੱਪ ਹੋ ਜਾਂਦੇ।]

ਬਾਲ : (ਨੇੜੇ ਹੋ ਕੇ।) ਨਿਰੀ ਜਿਦ ਏ... ਜਾਂ ਜੁਗਤ ਵੀ ਜਾਣਦਾਂ...।
ਰਾਂਝਾ : (ਪੈਰ ਫੜਦਾ) ਜੋ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਸਭੈ ਵਿਸਾਰ ਆਇਆਂ। ਅੰਦਰੋਂ ਬਾਹਰੋਂ ਬਸ ਖਾਲੀ।

[ਬਾਲ ਨਾਥ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ।]

ਬਾਲ : ਜੇ ਖਾਲੀ ਏਂ... ਤਾਂ ਫੇ ਭਰ ਜਾਵੇਂਗਾ...।
ਰਾਂਝਾ : ਇਹੋ ਸੁਣ ਕੇ ਆਇਆਂ... ਕਿ ਸੁਮੇਰ ਦੇ ਟੀਲੇ 'ਤੇ ਸਭ ਦੀਆਂ ਸੱਧਰਾਂ ਪੂਰਦੀਆਂ... ਮੇਰੀ ਵੀ ਪੂਰ ਛੱਡੋ...। ਇੱਕ ਹੀਰ ਬਾਝੋਂ ਮੈਂ ਅਧੂਰਾ ਹਾਂ... ਪੂਰ ਛੱਡੋ... ਪੂਰਣ ਕਰ ਛੱਡੋ...।
ਬਾਲ  : ਜਿਦਣ ਪੂਰੇ ਹੋਣ ਦੇ ਅਰਥ ਨੂੰ ਪਾ ਜਾਵੇਂਗਾ...। ਸਭ ਪਾ ਜਾਵੇਂਗਾ...।
       (ਮੁਸਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਫੇਰ ਇੱਕ ਚੇਲੇ ਨੂੰ।]
       ਇਸ ਨੂੰ ਇਹਦੇ ਭੋਰੇ 'ਚ ਲੈ ਜਾਵੋ। (ਖੁਦ ਨਾਲ) ਜੁਗਾਂ ਬਾਅਦ ਕੋਈ ਵਿਯੋਗੀ ਆਇਆ... ਜੋਗ ਦਾ... ਵਿਯੋਗੀ [ਚੇਲੇ ਫੇਰ ਔਖੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਪਰ ਬੋਲਦਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ।] ਵੇਖੋ ਕਦੋਂ ਸੰਜੋਗ ਖੁਲਦੇ ਨੇ...। (ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ) ਬਾਕੀ ਸਭ ਭਲਕੇ ਵੇਖਾਂਗੇ।
 [ਹੱਥ ਬੰਨੀਂ ਨੀਝ ਲਾਈ ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਂਦੇ ਦੇਖਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਗੀਤ ਦੇ ਬੋਲ ਉਭਰਦੇ ਹਨ।]
ਗੀਤ : ਸਾਧੋ .... ਗਗਨ ਮੰਡਪ ਘਰ ਕੀਜੈ। ਹੱਬ ਕੇ ਨਾ ਰਹਿਬੈ, ਢੱਬ ਕੇ ਨਾ ਚਲਿਬੈ, ਧੀਰੇ ਪਾਂਉ ਧਰੀਜੈ... ਸਾਧੋ... ਗਗਨ ਮੰਡਪ ਘਰ ਕੀਜੈ...। ਗਗਨ ਮੰਡਪ ਘਰ ਕੀਜੈ...।
ਰਾਂਝਾ : [ਦੁਹਰਾਉਂਦਾ ਹੈ...।] ਹਬ ਕੇ ਨਾ ਰਹਿਬੈ, ਢਬ ਕੇ ਨਾ ਚਲਿਬੈ... ਧੀਰੇ ਪਾਂਉ ਧਰੀਜੈ...।
        [ਜਿਵੇਂ ਪਿਘਲਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।]
ਚੇਲਾ : (ਹਲੂਣਦਾ ਹੈ।) ਤੁਰ ਹੁਣ..., ਗੱਡ ਕੇ ਈ ਖੜ ਗਿਆ ਪੈਰ...।
ਚੇਲਾ 2 : ਹੰਅ, ਇਹ ਕਰੂਗਾ ਗਗਨ ਮੰਡਪ ਵਿੱਚ ਘਰ...
        [ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਹੱਸਦੇ ਹਨ। ਪਹਿਲਾ ਉਸ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਾਕੀ ਸਭ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਲੱਗਦੇ ਨੇ। ਕੋਈ ਚਿਲਮ ਭਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਭੰਗ ਲਿਆ ਕੇ ਘੋਟਦਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਚਿਮਟਾ ਤੇ ਖਪਰੀ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਸਭ ਘੇਰਾ ਘੱਤ ਕੇ ਬਹਿ ਜਾਂਦੇ ਨੇ... ਸੂਟੇ ਲਾਉਂਦੇ ਨੇ...।]
ਚੇਲਾ 3 : ਹੌਲੀ ਉਇ ਹੌਲੀ ਖਿੱਚ...। ਕਿਤੇ ਬਹੁਤਾ ਈ ਨਾਂ ਤਾਂਹ ਨੂੰ ਚੜ ਜਾਈੰ (ਹੱਸਦਾ ਹੈ।) ਗਗ ਮੰਡਪ ਵੱਲ...।
ਚੇਲਾ 4 : ਓ ਰਹਿਣ ਦੇ ਤੂੰ ...। ਨਾਗਣੀ ਲੜਾਈ ਏ ਨਾਗਣੀ... (ਜੀਭ ਕੱਢਦਾ ਹੈ।) ਏਥੇ...। ਇਹ ਕੀ ਬਿਗਾੜ ਲਊ ਮੇਰਾ ...। ਲੈ ਫੜ...।
ਚੇਲਾ 2 : (ਭੰਗ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।) ਲਓ ਵਈ... ਕਰੋ ਆਪੋ ਆਪਣੀ ਖਪਰੀ... ਤੇ ਲਓ ਅਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਝੂਟੇ...। (ਪੀਂਦੇ ਨੇ।)
3 : ਬੂਟੀ ਵੀ ਪਾਈ ਊ ਕਿ ਨਿਰੀ ਖਸ ਖਸ ਈ ਘੋਟ ਲਿਆਇਆ...।
4 : ਓ ਤੈਨੂੰ ਕੀ ਹੋ ਗਿਆ..., ਐਂ ਫਣ ਚੱਕੀ ਫਿਰਦੈਂ। ਫਰਾਟੇ ਮਾਰਦਾ...।
1 : ਵੇਖੇ ਆ ਚੱਜ ਇਨ•ਾਂ ਗੁਰੂਆਂ ਦੇ...। ਮਲੂਕ ਜਿਹਾ ਮੁੰਡਾ ਵੇਖ ਕੇ ਝਟ ਪਸੀਜ ਗਿਆ...। ਚੇਲਾ ਕਰਣ ਨੂੰ ...।
3 : ਕਲਜੁਗ ਦਾ ਪਹਿਰਾ ਏ ਭਈ..., ਕਿਹੜੇ ਅਸਲ ਅਸੂਲ ਬਚੇ ਹੁਣ...।
2 : ਸਾਡੀਆਂ ਤੇ ਲਕੀਰਾਂ ਕੱਢਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ... ਫੇਰ ਕਿਤੇ ਜਾ ਕੇ ਇਹ ਮੁੰਦਰਾਂ ਮੱਥੇ ਮਾਰੀਆਂ ਫੜਾਈਆਂ... ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਭਲਕੇ ਈ ਸਾਜਣ ਨੂੰ ਫਿਰਦੇ...।
4 : ਸੰਗ ਮੰਨੋ ਉਇ ਗੁਰੂ ਦੀਆਂ ਚੁਗਲੀਆਂ ਕਰਦੇ ਓਂ। ਸੱਤਾਂ ਜਹਾਨਾਂ 'ਚ ਢੋਈ ਨੀ ਮਿਲਣੀ...।
1 : ਚੁਗਲੀਆਂ ਕੌਣ ਕਰਦਾ...। ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਇਹੋ ਪੁੱਛਦੇ ਆਂ... ਕਿ ਇਹ ਹੋਰ ਇੰਨੇ ਫਿਰਦੇ ਆ ਪੂੰਛਾਂ ਚੁੱਕੀ... ਕਦੋਂ ਦੇ..., ਉਹਨਾਂ ਨਿਮਾਣਿਆਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਕੋਈ ਪੁੱਛਦਾ ਨੀ...। ਇਸ ਜਟਵੈੜ 'ਚ ਕੀ ਏਡੀ ਖੂਬੀ ਲੱਭੀ ਏ ਗੁਰੂਦੇਵ ਨੂੰ...।

         (ਬਾਲ ਨਾਥ ਆਉਂਦਾ ਹੈ)

ਬਾਲ : ਜੋਗ ਤੇ ਵਿਜੋਗੀਆਂ ਨੂੰ ਹੁੰਦਾ ਨਾਥਾ...। ਤੁਸੀਂ ਤੇ ਹਾਲੇ ਵਿਜੋਗੀ ਵੀ ਨਹੀਂ..., ਜੋਗ ਤੇ ਦੂਰ...।

                    [ਜਾਂਦਾ ਹੈ।]

3 : ਸਾਨੂੰ ਕੀ ਏ ... ਪੜਵਾਣ ਦੇ ਕੰਨ...। ਤੇਰਾ ਕੁਝ ਘਸਦਾ...।
2 : ਉਇ ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਅਣਜਾਣ ਜੱਟ ਫਸ ਗਏ...। ਭਲਾ ਇਹਦੀ ਕੀ ਮੱਤ ਮਾਰੀ ਹੈ। ਚੰਗਾ ਸੋਹਣਾ ਜੁੱਸਾ...। ਸੋਹਣਾ ਸੁਣਖਾ...।
1 : ਮੈਂ ਤਾਂ ਸੁਣਿਆ ਤੀਵੀਂਆਂ ਤਿਤਲੀਆਂ ਵਾਂਗ ਲਟਬੋਰ ਹੋਈਆਂ ਫਿਰਦੀਆਂ... ਏਸ ਪਿੱਛੇ...। ਇਹਨੂੰ ਕੀ ਸੁੱਝੀ...।
4 : ਚੰਗਾ ਭਈ... ਤੁਸੀਂ ਧੋਵੋ ਪਾਪ ਜਗ ਦੇ...। ਜੋਗੀ ਤਾਂ ਚੱਲੇ...।
3 : ਤੇ ਅਸੀਂ ਕਿਹੜਾ ਏਥੇ ਬੈਠ ਰਹਿਣਾ...।

        [ਸਭ ਉਠਦੇ ਨੇ।]

ਰਾਂਝਾ : ਬਹਿ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਵੀ ਨੀ ਰਹਿਣਾ ਜੋਗੀਓ... ਬਸ ਰਾਹ 'ਚ ਆ ਪਿਆ ਇਹ...।

(285)
     ਭਲੇ ਕਰਮ ਜੇ ਹੋਣ ਤਾਂ ਜੋਗ ਪਾਈਏ, ਜੋਗ ਮਿਲੇ ਨਾ ਰੱਬ ਦੇ ਮਾਰਿਆਂ ਨੂੰ
     ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਅੱਲ•ਾਂ ਜਾਂ ਕਰਮ ਕਰਦਾ, ਹੁਕਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਨੇਕ ਸਿਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ

 [ਹੀਰ ਵਾਲੇ ਮੰਚ ਤੇ ਆ ਕੇ ਬਾਲ ਨਾਥ ਧਿਆਨ 'ਚ ਬੈਠਦਾ ਹੈ। ਉਧਰੋਂ ਰਾਂਝਾ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋਇਆ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।]

ਰਾਂਝਾ : (ਅੰਬਰ ਵੱਲ) ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਇਹ ਹੁਕਮ ਕਦੋਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਹ ਰਾਤ ਲੰਘਦੀ ਏ ਜਾਂ ਅਸੀ ਆਪ ਈ ਲੰਘ ਜਾਣੈਂ...।
          [ਵੰਝਲੀ ਛੂਹ ਲੈਂਦਾ ਹੈ...।]
(283)
 [ਬਾਲ ਨਾਥ ਅਰਜ਼ ਦੀ ਮੁਦਰਾ 'ਚ ਬੈਠਦੇ ਹਨ। ਪੰਜੇ ਪੀਰ ਵੀ ਉਨ•ਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਆ ਕੇ ਅਰਦਾਸ ਵਿੱਚ ਆ ਖੜਦੇ ਹਨ...। ਦੂਜੇ ਪਾਸਿਓਂ ਮੁੱਲਾ ਹੋਰੀਂ ਚੋਰੀ ਛਿਪੇ ਆਉਂਦੇ ਨੇ। ਸਾਰਾ ਨਜ਼ਾਰਾ ਦੇਖ ਕੇ ਸੋਚੀਂ ਡੁੱਬ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਿਤਾਬ ਖੋਲ ਕੇ ਕੁਝ ਪੜ•ਦੇ ਨੇ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਵੰਝਲੀ ਵੱਜ ਰਹੀ ਹੈ। ਫੇਰ ਗੀਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।]
ਨਾਥ ਮੀਟ ਅੱਖੀਂ ਦਰਗਾਹ ਅੰਦਰ, ਨਾਲੇ ਅਰਜ਼ ਕਰੇ ਨਾਲੇ ਸੰਗਦਾ ਜੀ
ਰਾਂਝਾ ਜੱਟ ਫਕੀਰ ਹੋ ਆਣ ਬੈਠਾ, ਲਾਹ ਆਸਰਾ ਸਾਕ ਤੇ ਅੰਗ ਦਾ ਜੀ
ਐਸਾ ਇਸ਼ਕ ਨੇ ਮਾਰ ਹੈਰਾਨ ਕੀਤਾ, ਸੜ ਗਿਆ ਜਿਉਂ ਅੰਗ ਪਤੰਗ ਦਾ ਜੀ
ਕੀਕੂੰ ਹੁਕਮ ਹੈ ਖੋਲ ਕੇ ਕਹੋ ਅਸਲੀ, ਰਾਂਝਾ ਹੋਇ ਜੋਗੀ ਹੀਰ ਮੰਗਦਾ ਜੀ
ਹੀਰ ਮੰਗਦਾ ਜੀ 3
 
[ਵੰਝਲੀ ਵੀ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਤਾਨ ਅਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਛੂੰਹਦੀ ਹੈ। ਸਭ ਦੇ ਹੱਥ ਉਪਰ ਨੂੰ ਉਠਦੇ ਹਨ। ਮੁੱਲਾ ਨੂੰ ਤਰੇਲੀਆਂ ਆਉਂਦੀਆਂ।]

ਮੁੱਲਾ : ਤਾਂ ਇਹ ਸਭ ਇਨ•ਾਂ ਪੀਰਾਂ ਫਕੀਰਾਂ ਤੇ ਜੋਗੀਆਂ ਦੀ ਮਿਲੀ ਭੁਗਤ ਏ...। ਇਨ•ਾਂ ਦਾ ਕੀਤਾ ਧਰਿਆ ਏ..। ਹੂੰਅ..., ਮੈਂ ਵੀ ਵਾਹ ਲਾ ਦਊਂ ਪੂਰੀ... [ਦੋਹੇ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਕਦੇ ਕੋਈ ਕਿਤਾਬ ਖੋਲਦਾ ਤੇ ਕਦੇ ਕੋਈ... ਮੁੜਕਾ ਪੂੰਝਦਾ ਹੈ।] ਐ ਕਿਵੇਂ ਉਲੰਘ ਜਾਣ ਸਾਨੂੰ...। ਸਿੱਧੇ ਖਲੋਵੋ... ਉਇ...। ਖੜਿਆ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ ਤੁਹਾਥੋਂ ਇੱਕ ਥਾਂ...।
         
       [ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਡਾਂਟਦਾ ਹੈ।]

 [ਅਲਾਪ ਹੋਰ ਮਸਤ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੰਜੇ ਪੀਰ ਵਜ਼ਦ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਨੇ...। ਨਾਥ ਅਹਿੱਲ ਬੈਠੇ ਹਨ। ਰਾਂਝਾ ਵੰਝਲੀ 'ਚ ਡੁਬਿਆ ਹੈ।]

   ਹੀਰ ਮੰਗਦਾ ਜੀ... ਹੀਰ ਮੰਗਦਾ ਜੀ - 3 -
   ਰਾਂਝਾ ਹੋਇ ਜੋਗੀ, ਹੀਰ ਮੰਗਦਾ ਜੀ...।

     [ਪਰੀਆਂ 'ਹੀਰ ਦੀ ਚਾਦਰ' ਜੋਗੀ ਦੀ ਝੋਲੀ 'ਚ ਸੁੱਟ ਦਿੰਦੀਆਂ। ਇਕ ਨਗਾੜੇ ਦੀ ਚੋਟ 'ਤੇ ਕੁੰਨ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਗੂੰਜਦੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਬਿਲਕੁਲ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਗੂੰਜੀ ਸੀ।]

ਪੰਜਾਂ ਪੀਰਾਂ ਦਰਗਾਹ ਵਿੱਚ ਅਰਜ਼ ਕੀਤਾ, ਦਿਓ ਫਕਰ ਨੂੰ ਚਰਮ ਪਲੰਗ ਦਾ ਜੀ
ਹੋਇਆ ਹੁਕਮ ਦਰਗਾਹ ਥੀਂ ਹੀਰ ਬਖਸ਼ੀ, ਬੇੜਾ ਲਾਇ ਦਿੱਤਾ ਅਸਾਂ ਢੰਗ ਦਾ ਜੀ
 ਹਾਂ ਹੀਰ ਬਖਸ਼ੀ... ਹਾਂ ਹੀਰ ਬਖਸ਼ੀ - 3 –।

 [ਰਾਂਝੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਤੇ ਰੌਣਕ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਪੀਰ ਵਜਦ 'ਚ ਝੂਮਦੇ ਹਨ। ਜੋਗੀ ਦੇ ਲਬਾਂ ਤੇ ਮੁਸਕਾਨ ਖੇਲਦੀ ਹੈ। ਮੁੱਲਾ ਨੂੰ ਭਾਜੜਾਂ ਪੈ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।]

ਮੁੱਲਾ : ਮੈਂ ਇਹ ਕੁਫਰ ਨਹੀਂ ਜੇ ਹੋਣ ਦੇਣਾ... ਭਾਵੇਂ ਜ਼ਮੀਨ ਅਸਮਾਨ ਫਨਾ ਨਾ ਹੋ ਜਾਣ...। ਚਲੋ ਉਇ ... [ਹਿਕਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਰਾਂਝੇ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਤੁਰ ਪੈਂਦ ਹਨ। ਹੋੜਦਾ ਹੈ] ਉਇ ਢਗਿਓਂ ਏਧਰ ਕਿਧਰ ਨੂੰ ਮਰਦੇ ਓ..., ਏਧਰ ਚਲੋ ਉਲਟੇ ਪਾਸੇ ਨੂੰ...।
      [ਜਾਂਦੇ ਹਨ...। ਡਿਗਦੇ ਢਹਿੰਦੇ ਲੈ ਕੇ ਜਾਦਾ ਹੈ।]

 ਹਾਂ ਹੀਰ ਬਖਖੀ - ਹਾਂ ਹੀਰ ਬਖਸ਼ੀ - 3 – ।

 [ਬਾਲ ਨਾਥ ਅੱਖਾਂ ਖੋਲ ਕੇ ਰਾਂਝੇ ਵੱਲ ਦੇਖਦੇ ਹਨ। ਉÎÎÎੱਠ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।]
(284)
ਨਾਥ ਖੋਲ ਅੱਖੀਂ ਕਿਹਾ ਰਾਂਝਣੇ ਨੂੰ ਬੱਚਾ ਜਾਹ ਤੇਰਾ ਕੰਮ ਹੋਇਆ ਈ
ਫਲ ਆਣ ਲੱਗਾ ਉਸ ਬੂਟੜੇ ਜਿਹੜਾ ਵਿੱਚ ਦਰਗਾਹ ਦੇ ਬੋਇਆ ਈ
ਹਾਂ ਹੀਰ ਬਖਸ਼ੀ - 3 - ।
ਚੜ ਦੌੜ ਕੇ ਜਿੱਤ ਲੈ ਖੇੜਿਆਂ ਨੂੰ ਮੋਤੀ ਲਾਲ ਦੇ ਨਾਲ ਪਰੋਇਆ ਏ
ਹਾਂ ਹੀਰ ਬਖਸ਼ੀ - 3 –।

 [ਝੂਮਦੇ ਹੋਏ ਪੰਜੇ ਪੀਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਰਾਂਝਾ ਨਾਥ ਦੇ ਚਰਣ ਫੜ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਗੱਲ ਨਾਲ ਲਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਦੂਜੇ ਪਾਸਿਓਂ ਹੀਰ ਦੇ ਪਲੰਘ ਵਾਲੀ ਚਾਂਦਰ ਲਈ ਚੇਲੇ ਨ੍ਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਆਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਮੁੰਦਰਾਂ ਨੇ। ਦੂਜੇ ਦੇ ਹੱਥ ਉਸਤਰਾ ਤੇ ਚਿਮਟਾ ਹੈ। ਚਾਂਦਰ ਤਾਣਦੇ ਹਨ। ਬੰਸੀ ਵੱਜਦੀ ਹੈ। ਉਸਤਰਾ ਨਾਥ ਦੇ ਹੱਥ ਫੜਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਰਾਂਝਾ ਬੈਠਦਾ ਹੈ।]

ਜਾਂ ਹੀਰ ਬਖਸ਼ੀ - 3 -।
 [ਨਗਾੜਾ ਵੱਜਦਾ ਹੈ। ਧੁੰਨ ਰੁਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਿਰਫ ਬੰਸੀ ਵਜਦੀ ਹੈ। ਪਰਦੇ ਓਹਲੇ ਮੁੰਦਰਾਂ ਪਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਸਿਰ ਮੁੰਡਨ ਦਾ ਸੰਸਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।]
(251)
ਪਟੇ ਪਾਲ ਮਲਾਈਆਂ ਨਾਲ ਰੱਖੇ, ਵਕਤ ਆਇਆ ਸੂ ਰਗੜ ਮੁਨਾਵਣੇ ਦਾ
ਬੁੰਦੇ ਲਾਹ ਕੇ ਸੋਹਣੇ ਚਾਉ ਚੜਿਆ, ਕੰਨ ਪਾੜ ਕੇ ਮੁੰਦਰਾਂ ਪਾਵਣੇਂ ਦਾ
ਵਾਹਿਸਸ਼ਾਹ ਮੀਆਂ ਇਹਨਾਂ ਆਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਫਿਕਰ ਜ਼ਰਾ ਨ ਜਿੰਦ ਗਵਾਵਣੇ ਦਾ
ਜਾਂ ਹੀਰ ਬਖਸ਼ੀ - ਜਾ ... 3 –।

 [ਹੀਰ ਦੇ ਪਲੰਘ ਵਾਲੀ ਚਾਦਰ ਅਦਬ ਨਾਲ ਨ੍ਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਤੈਹ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਬਾਲ ਨਾਥ ਦੇ ਹੱਥ ਫੜਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਰਾਂਝੇ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਚੁੰਮ ਮੱਥੇ ਨੂੰ ਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਮੁੜ ਮੋਢੇ 'ਤੇ ਧਰ ਲੈਂਦੇ ਹੈ। ਨ੍ਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਚੇਲੇ ਅਤੇ ਬਾਲਨਾਥ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਰਾਂਝਾ ਮੰਚ ਉÎÎÎੱਤੇ ਇੱਕ ਚੱਕਰ ਨ੍ਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਧੁੰਨ ਰੁਕਦੀ ਹੈ।]

 [ਹੀਰ ਘੁੰਡ ਕੱਢੀ ਖੜਤਾਲਾ ਬਜਾਂਦੀ ਹੋਈ ਆਂਦੀ ਹੈ। ਮੀਰਾਂ  ਦੀ ਛਬ ਝਲਕਦੀ ਹੈ। 497 ਗੀਤ ਗੋਪੀਆਂ ਸੰਗ ਨ੍ਰਿਤ ਹੈ।]

ਆ ਜਾ ਵੇ ਦਿਲਬਰਾ ਵਾਸਤਾ ਈ, ਆ ਜਾ ਵੇ ਦਿਲਬਰਾ ਵਾਸਤਾ ਈ
ਲੋੜ•ੇ ਘਤਿਆ ਨੈਣਾਂ ਦੀ ਝਾਕ ਦੇ ਕੇ, ਲੁੜ• ਜਾਹ ਵੇ ਦਿਲਬਰਾ ਵਾਸਤਾ ਈ
ਆ ਜਾਂ ਵੇ ਦਿਲਬਰਾ ਵਾਸਤਾ ਈ
ਸਦਕੇ ਪੱਲੂਅੜਾ ਇਸ਼ਕ ਦੇ ਕੁੱਠਿਆ ਦੇ, ਮੂੰਹ ਘਾਹ ਵੇ ਦਿਲਬਰਾ ਵਾਸਤਾ ਈ
ਆ ਜਾ ਵੇ ਦਿਲਬਰਾ ਵਾਸਤਾ ਈ
ਜ਼ੁਲਫ ਨਾਗ ਵਾਂਗ ਗੱਲ ਘੁੱਟ ਬੈਠੀ, ਗਲੋਂ ਲਾਹ ਵੇ ਦਿਲਬਰਾ ਵਾਸਤਾ ਈ
ਆ ਜਾ ਵੇ ਦਿਲਬਰਾ ਵਾਸਤਾ ਈ

 [ਦੂਜੇ ਪਾਸਿਓਂ ਰਾਂਝਾ ਜੋਗੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਹੋਇਆ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।]

ਲਿਆਉ ਹੀਰ ਸਿਆਲ ਜੋ ਦੀਦ ਕਰੀਏ, ਘੁੰਡ ਲਾਹ ਵੇ ਦਿਲਬਰਾ ਵਾਸਤਾ ਈ
ਆ ਜਾ ਵੇ ਦਿਲਬਰਾ ਵਾਸਤਾ ਈ, ਘੁੰਡ ਲਾਹ ਵੇ ਦਿਲਬਰਾ ਵਾਸਤਾ ਈ
ਭਲਾ ਦਸ ਖਾ ਚਿਰੀਂ ਵਿਛੁੰਨਿਆ ਨੂੰ, ਕਦੋਂ ਰੱਬ ਸੱਚਾ ਘਰ ਲਿਆਂਵਦਾ ਈ
ਆ ਜਾ ਵੇ ਦਿਲਬਰਾ ਵਾਸਤਾ ਈ
ਘੁੰਡ ਲਾਹ ਵੇ ਦਿਲਬਰਾ ਵਾਸਤਾ ਈ
ਘਰ ਵਿਚ ਗੁਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੱਜਣਾ ਦਾ ਯਾਰ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਕਿਤੇ ਗੁੱਠ ਗਿਆ
    ਯਾਰ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਕਿਤੇ ਗੁੱਠ ਗਿਆ
ਘੁੰਡ ਲਾਹ ਵੇ ਦਿਲਬਰਾ ਵਾਸਤਾ ਈ
ਦਿਆਂ ਘਿਉ ਦੀਆਂ ਚੂਰੀਆਂ ਬਾਲ ਦੀਵੇ, ਵਾਰਿਸਸ਼ਾਹ ਸੁਣਾਂ ਜੇ ਮੈਂ ਆਂਵਦਾ ਈ
ਆ ਜਾ ਵੇ ਦਿਲਬਰਾ ਵਾਸਤਾ ਈ
ਘਰ ਯਾਰ ਤੇ ਢੂੰਢਦੀ ਫਿਰੇ ਬਾਹਰ ਕਿਤੇ ਮਹਿਲ ਨਾ ਮਾੜੀਆਂ ਉÎÎÎੱਠ ਗਿਆ
ਯਾਰ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਕਿਤੇ ਗੁੱਠ ਗਿਆ -
ਘੁੰਡ ਲਾਹ ਵੇ ਦਿਲਬਰਾ ਵਾਸਤਾ ਈ
ਆ ਜਾ ਵੇ ਦਿਲਬਰਾ ਵਾਸਤਾ ਈ।

 [ਗੋਪੀਆਂ ਮੀਆਂ ਦੇ ਸੰਗ ਨ੍ਰਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਰਾਂਝੇ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਸਭ ਜਾਂਦੇ ਹਨ...। ਰਾਂਝਾ ਇੱਕ ਚੱਕਰ ਲਾ ਕੇ ਇੱਕ ਥਾਂ 'ਤੇ ਆਪਣਾ ਖੱਪਰ ਵਗੈਰਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਥਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਨਿਹਾਰਦਾ ਹੈ। ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਛੂੰਹਦਾ ਹੈ- ਹੱਥ ਫੇਰਦਾ ਹੈ। ਕਦੇ ਹੱਸਦਾ ਕਦੇ ਉਦਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਪਾਸਿਓਂ ਮੁੱਲਾ ਆਪਣੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਧਿਕਦਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਕਾਬੂ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਲੰਘਦਾ ਹੈ। ਰਾਂਝੇ 'ਤੇ ਰੌਸ਼ਨੀ ਮੱਧਮ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਕਥਾਕਾਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ।]

ਕਥਾਕਾਰ : ਰਾਂਝਾ ਖੇੜਿਆਂ ਦੀ ਜੂਹ ਵਿੱਚ ਆ ਵੜਿਆ। ਤ੍ਰਿੰਝਣਾ ਦੇ ਵਿੱਚ ਗੱਲ ਛਿੜ ਗਈ...। ਕੋਈ ਟੂਣੇਹਾਰਾ ਜੋਗੀ... ਟਿੱਲਿਓਂ ਗੋਰਖ ਦੇ ਉਤਰ ਕੇ ਆਇਆ... ਨਿਰਾ ਬਾਲ ਨਾਥ ਦਾ ਰੂਪ... ਕੋਈ ਮੌਤ ਦੀਆਂ ਸਰਦਲਾਂ ਟੱਪ ਆਇਆ, ਨੈਣ ਨਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਰੁੰਨੇ, ਪਣਹਾਰਣਾ... ਗਵਾਲਣਾਂ ਸਭ ਮਸਤਾਨੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਫਿਰਦੀਆਂ...। ਧਾਰ ਚੋਣ ਬੈਂਦੀਆਂ... ਦੁੱਧ ਭੁੰਜੇ ਈ ਪਈ ਜਾਂਦਾ... ਨੈਣ ਜੋਗੀ ਨਾਲ ਜਾ ਲੜੇ ਆ...। ਮੂੰਹੋਂ ਮੂੰਹੀਂ ਗੱਲ ਤੁਰ ਪਈ ਏ... ਇਸ ਜੋਗੀ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਕੁਝ ਲੱਭਦੀਆਂ ਫਿਰਦੀਆਂ...। ਭਾਲਦੀਆਂ ਫਿਰਦੀਆਂ...।

 [ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਵਿੱਚ ਰਾਂਝਾ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਗਜਾ ਕਰਨ ਆਉਂਦਾ। ਭਿਖਿਆ ਦੇਣ ਆਈਆਂ ਆਟਾ ਭੂੰਜੇ ਈ ਪਾ ਜਾਂਦੀਆਂ। ਬਾਕੀ ਹੱਸਦੀਆਂ ਪਣਹਾਰਣਾ ਮੁੜ ਮੁੜ ਵੇਖਦੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ...। ਠੋਕਰਾਂ ਖਾਂਦੀਆਂ। ਰਾਂਝਾ 'ਅਲਖ ਨਿਰੰਜਨ' ਦਾ ਹੌਕਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਔਰਤਾਂ ਡਰ ਕੇ ਭਜਦੀਆਂ ਹਨ। ਰਾਂਝਾ ਕਦੇ ਹੱਸਦਾ... ਕਦੇ ਅਸਮਾਨ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਕਰਕੇ ਹੰਕਾਰ ਮਾਰਦਾ ਹੈ...। ਕਦੇ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਡਿੱਗ ਕੇ ਸਿਜਦੇ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕਦੇ ਰੋਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਭਾਲਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਸਣ ਲਾ ਕੇ ਬੈਠਦਾ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਪੰਜ ਕੁੜੀਆਂ ਦਾ ਝੁੰਡ ਹੱਸਦਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।]

1 : ਨੀ ਇਹਦੇ ਨੈਣ ਤੇ ਵੇਖੋ..., ਜਿਉਂ ਕਟਾਰੀਆਂ ਸਾਣ ਚੜਾਈਆਂ ਈ।
2 : ਮੈਨੂੰ ਤੇ ਹੌਲ ਪੈਂਦੇ... ਏਸ ਬਾਲੜੀ ਉਮਰੇ... ਬੁੰਦੇ ਲਾਹ ਕੇ ਕੰਨ ਪੜਵਾਇ ਬੈਠਾ...। (ਛੇੜਦੀਆਂ ਹਨ। ਰਾਂਝਾ ਗਰਜਦਾ ਹੈ 'ਅਲੱਖ ' ਉਹ ਹੱਸਦੀਆਂ ਹਨ।)
3 : ਆਇ-ਹਾਇ ਤੇਵਰ ਤਾਂ ਵੇਖੋ... ਜਿਵੇਂ ਅੰਬਰ ਲੂੰਹ ਸੁੱਟੇਗਾ।
4 : ਕਿਸੇ ਕਜਲੇ ਵਾਲੀ ਦਾ ਪੱਟਿਆ..., [ਰਾਂਝਾ ਮੁੜ ਧਿਆਨ ਲਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ।] ਝੁੱਗਾ ਚੌੜ ਕਰਵਾਇ ਆਇਆ..।
5 : ਜੋਗੀ ਕੋਈ ਨੀ... ਬਹਰੂਪੀਆ ਏ ਕੋਈ..., ਮਚਲਾ ਜੱਟ-ਜੋਤੇ (ਵਾਹੀ) ਤੋਂ ਡਰਦਾ ਧੂਣੀ ਰਮਾਇ ਬੈਠਾ..।

        [ਉਸ ਨੂੰ ਤੰਗ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਰਾਂਝਾ ਚਿਮਟਾ ਖੜਕਾਉਂਦਾ ਉਠ ਖੜੋਂਦਾ ਹੈ।]

ਰਾਂਝਾ : [ਆਕਾਸ਼ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਚੁੱਕ ਕੇ ਕੂਕਦਾ ਹੈ।] ਅਲੱਖ ...।

 [ਕੋਰਸ ਸੰਵਾਦ ਬੋਲਦਾ ਹੈ। 287]

 ਸੱਤ ਜਰਮ ਕੇ ਹਮ ੈਂ ਨਾਥ ਪੂਰੇ, ਕਦੇ ਮੂਲ ਨਾ ਵਾਹਿਆ ਜੋਤਰਾ ਈ
 [ਕੁੜੀਆਂ ਹੱਸਦੀਆਂ।]
 ਵਾਰਿਸ਼ ਸ਼ਾਹ ਮੀਆਂ ਉÎÎੱਥੇ ਅੱਕ ਉÎÎÎੱਗੇ ਜਿੱਥੇ ਆਸ਼ਕਾਂ ਜੋਤਰਾ ਲਾਇਆ ਈ

 [ਹੱਸਦੀਆਂ ਉਸ ਨਾਲ ਚੌੜ ਕਰਦੀਆਂ। ਕੋਈ ਚਿਮਟਾ ਵਜਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਕੋਈ ਖਪਰੀ ਚੁੱਕ ਦੌੜਦੀ ਹੈ। ਕੋਈ ਮੁੰਦਰਾਂ ਛੇੜਦੀ ਹੈ। ਕੋਈ ਧੂਣਾ ਬੁਝਾਉਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਰਾਂਝਾ ਇੱਕ ਟੱਕ ਅੰਬਰ ਵੱਲ ਟਿਕਟਿਕੀ ਲਾਈ ਖੜਾ ਹੈ। ਵਿੱਚ ਵਿੱਚ ਅਲਖ ਕੂਕਦਾ ਹੈ।]

ਕਥਾਕਾਰ : ਕੁੜੀਆਂ... ਮਤਵਾਲੀਆਂ..., ਜੋਗੀ ਨੂੰ ਇਉਂ ਘੇਰਾ ਪਾਇਆ.. ਜਿਉਂ ਇੰਦਰ ਦੀਆਂ ਅਪਛਰਾਂ, ਵਿਸ਼ਵਾਮਿਤਰ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਹੋਈਆਂ..।
1 : ਦਸ ਤਾਂ ਸਈ.. ਕਿੱਥੋਂ ਦਾ ਜੋਗੜਾ ਏਂ ਤੂੰ ...।
2 : ਕੌਣ ਗੁਰੂ ..., ਕਿਸ ਤੋਂ ਇਹ ਮੂੰਡ ਮੁੰਡਾਇਆ...
3 : ਕਿਹੜਾ ਧਣਾਂ ... ਕਿਹੜੇ ਅਰਸ਼ੋਂ ਉਤਰ ਕੇ ਆਇਆਂ....
4 : ਬੜਾ ਜਤੀ .... ਜੋਗੀ ਬਣਦਾ ...
5 : (ਹੀਰ ਵਾਲੇ ਦੁਪੱਟੇ ਨੂੰ ਛੇੜਦੀ ਹੈ...।) ਵੇ ਹੈ ਕੀਹਦੇ ਜੋਗਾ।

 [ਦੁਪੱਟੇ ਨੂੰ ਛੇੜਦੀ ਹੈ। ਤਾਂ ਰਾਂਝਾ ਫੱਟ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਤੀਜਾ ਨੇਤਰ ਖੁੱਲ ਉÎÎÎੱਠਦਾ ਹੈ। ਤਾਂਡਵ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਚਿਮਟੇ ... ਤ੍ਰਿਸ਼ਲਾ ਨਾਲ... ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਭਜਾਉਂਦਾ... ਉਹ ਤ੍ਰਾਹੀ ਤ੍ਰਾਹੀ ਕਰਦੀਆਂ..., ਮਿੰਨਤਾਂ ਪਾਉਂਦੀਆਂ। ਰਾਂਝੇ ਦਾ ਰੋਦਰ ਰੂਪ ਵੇਖ ਕੇ ਸਹਿਮਦੀਆਂ... ਚੀਖਦੀਆਂ... ਭੱਜਦੀਆਂ...। ਨ੍ਰਿਤ ਜਾਰੀ ਹੈ। ਮੁੱਲਾ ਹੋਰੀਂ ਆਉਂਦੇ ਹਨ...। ਕੁੜੀਆਂ ਰਾਂਝੇ ਦੇ ਪੈਂਰੀਂ ਡਿਗ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਰਾਂਝਾ ਰੁਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੰਜੇ ਹੀ ਕੁੜੀਆਂ ਹੱਥ ਬੰਨੀ, ਕੰਨਾਂ ਨੂੰ ਹੱਥ ਲਾਈ ਰਾਂਝੇ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਪਰੀਕਰਮਾਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਸ ਦਾ ਗੁੱਸਾ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਸ਼ਾਂਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।]

ਗੀਤ : [461] ਕੁੜੀ ਆਖਿਆ ਮਰਾ ਨਾ ਫਾਹੁੜੀ ਵੇ, ਮਰ ਜਾਊਂਗੀ ਮਸਤ ਦੀਵਾਨਿਆ ਵੇ
 ਤੇਰੀ ਡੀਲ ਹੈ ਦੇਓ ਦੀ ਅਸੀਂ ਪਰੀਆਂ, ਇਕ ਲੱਤ ਲੱਗੇ ਮਰ ਜਾਨੀਆਂ ਵੇ
 ਗੱਲ ਦਸਣੀ ਹੈ ਜੋ ਦਸ ਮੈਨੂੰ ਤੇਰਾ ਲੈ ਸੁਨੇਹੜਾ ਜਾਨੀਆਂ ਵੇ
1 : ਮੇਰੀ ਤਾਈ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਤੁਧ ਬੇਲਣ ਅਸੀਂ ਹਾਲ ਥੀ ਨਹੀਂ ਬੇਗਾਨੀਆਂ ਵੇ
2 : ਤੇਰੇ ਵਾਸਤੇ ਉਸ ਦੀ ਕਰਾਂ ਮਿੰਨਤ ਜਾਇ ਹੀਰ ਅੱਗੇ ਟਟਿਆਨੀਆ ਵੇ।

 [ਕੁੜੀਆਂ ਬੋਲ ਦੀਆਂ ਹਨ।]

ਮੁੱਲਾ : ਇਹਦਾ ਜਾਦੂ ਤੇ ਏਥੇ ਵੀ ਚਲ ਗਿਆ...। ਚਲੋ ਉਇ... ਮੁੜੋ..., ਕੋਈ ਹੋਰ ਈ ਪਤਰਾ ਵਾਚਣਾ ਪੈਣਾ...। [ਪਿਛਾਂਹ ਮੁੜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।]

 [ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਡਾਇਲਾਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਾਂਝਾ ਬੋਲਦਾ ਹੈ।]

ਰਾਂਝਾ : ਜਾ ਹੀਰ ਨੂੰ ਆਖਣਾ ਭਲਾ ਕੀਤਾ, ਸਾਨੂੰ ਹਾਲ ਥੀਂ ਚਾਇ ਬੇਹਾਲ ਕੀਤਾ
         ਝੰਡਾ ਸਿਆਹ ਸਫੈਦ ਸੀ ਇਸ਼ਕ ਵਾਲਾ ਉਹ ਘਤ ਮਜ਼ੀਠ ਗਮ ਲਾਲ ਕੀਤਾ
 ਜੇ ਨਾ ਉਤਰੀਏ ਯਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਪੂਰੇ ਏਡੇ ਪਿਟਣੇ ਨਾਹੀ ਸਹੇੜੀ ਨੀ
 ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਜੇ ਪਿਆਸ ਨਾ ਹੋਇ ਅੰਦਰ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਸ਼ਰਬਤਾਂ ਦੇ ਨਾਹੀਂ ਛੇੜੀਏ ਨੀ

 [ਰਾਂਝਾ ਮੂੰਹ ਮੋੜ ਕੇ ਉÎÎÎੱਥੋਂ 'ਅਲਖ' ਜਗਾਉਂਦਾ ਤੁਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।]

3 : ਚਲੋ ਨੀ ਕੁੜੀਓ... ਇਹ ਤੇ ਇਸ਼ਕੇ ਦੇ ਨਾਗ ਦਾ ਡੰਗਿਆ ਏ। ਇਹਦਾ ਮੰਤਰ ਨੀ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਨਾਹੀਂ...।
4 : ਕੁਝ ਵੀ ਕਹੋ...। ਹੀਰ ਨੇ ਚੰਗੀ ਕੋਈ ਨੀ ਕੀਤੀ ਏਸ ਨਾਲ...।
5 : ਇਹਦੀ ਹਾਅ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਲਾ ਬੈਠੂ...।
1 : ਚਲੋ ਤਾਂ... ਉਸੇ ਨੂੰ ਚਲ ਕੇ ਸਾਰਾ ਹਾਲ ਸੁਣਾਂਦੀਆਂ...।
2 : ਹਾਂ... ਹਾਂ... ਚਲੋ ਚਲੋ...। ਜੇ ਦਗਾ ਈ ਦੇਣਾ ਸੀ ਤਾਂ ਪਹਿਲੇ ਰੋਜ਼ ਤੋਂ ਪੱਲਾ ਨੀ ਸੀ ਫੜਨਾ...।

 [ਸਭ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਹੀਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ।]

ਗੀਤ : (464) ਕੁੜੀਓ ਵੇਖ ਰੰਝੇਟੜੇ ਕੱਚ ਕੀਤਾ, ਖੋਲ ਜੀਓ ਦਾ ਭੇਤ ਪਸਾਰਿਓ ਨੇ
 ਮਨਸੂਰ ਨੇ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਭੇਤ ਦਿੱਤਾ, ਚਾਇ ਓਸ ਨੂੰ ਸੂਲੀ ਚਾੜਿਓ ਨੇ
 ਰਸਮ ਇਸ਼ਕ ਦੇ ਮੁਲਕ ਦੀ ਚੁੱਪ ਰਹਿਣਾ, ਮੂੰਹੋਂ ਬੋਲਿਆ ਸੋਈਓ ਮਾਰਿਓ ਨੇ।

 [ਹੀਰ ਫਫਕ ਕੇ ਰੋਂਦੀ ਹੈ।]

ਹੀਰ : ਅਸੀਂ ਤੇ ਆਪਣੇ ਮੂੰਹ 'ਤੇ ..., ਆਪਣੀ ਰੂਹ 'ਤੇ ਜਿੰਦਾ ਮਾਰ ਛਡਿਆ। ਜਿਦਣ ਇਹ ਜਿੰਦ ਮੁਕਸੀ ਓਦਣ ਹੀ ਇਹ ਜਿੰਦਾ ਟੁਟਸੀ...। ਅਸੀਂ ਤੇ ਆਪਣੇ ਸਾਹਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਓਸ ਦੇ ਫਿਰਾਕ ਦੇ ਸੇਕ ਨੂੰ ਲੁਕੋ ਰਖਿਆ। ਮਤੇ ਕਿਸੇ ਬੇਗਾਨੜੇ ਤਾਈੰ ਉਸ ਦੀ ਭਾਹ ਨਾ ਲਗ ਜਾਏ...।

        [ਪਿੱਛੋਂ ਸੈਤੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣ ਕੇ ਹੀਰ ਸੰਭਲਦੀ ਹੈ।]

ਸੈਹਤੀ : ਭਾਬੀਏ... ਨੀ ਭਾਬੀਏ...। ਕੀ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਅੰਦਰ ਵੜ ਕੇ ਬਹਿ ਰਹਿਨੀਂ ਏਂ...। ਕਦੇ ਬਾਹਰ ਦਾ ਨਜ਼ਾਰਾ ਵੀ ਵੇਖਿਆ ਕਰ।
ਹੀਰ : ਸਾਨੂੰ ਤੇ ਅੰਦਰ-ਬਾਰ ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਢੋਈ ਨਹੀਂ ਸੈਹਤੀਏ । ਕਿਤ ਵੱਲ ਜਾਈਏ... ਕੀਕਣ ਜਾਈਏ...।
ਸੈਹਤੀ : ਤੂੰ ਸੁਣਿਆ..., ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਇਕ ਨਵਾਂ ਜੋਗੜਾ ਆਇਆ। ਕੁੜੀਆਂ ਓਸ ਦੁਆਲੇ ਇਉਂ ਜੁੜੀਆਂ ਜਿਉਂ ਗੁੜ ਨੂੰ ਕੱਕੀਆਂ ਕੀੜੀਆਂ। [ਹਸਦੀ ਹੈ।] ਬੜਾ ਸਿੱਧ ਪੁਰਸ਼ ਏ..., ਜਾਣੀ ਜਾਣ।
ਹੀਰ : ਚੋਦਾਂਹ ਤਬਕਾਂ ਦੇ ਜਾਣੂ ..., ਦਿਲ ਦਾ ਦਰਦ ਨੀ ਜਾਣਦੇ...। [ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੀ ਹੈ।] ਇਹ ਤੇ ਗੁੱਝਾ ਈ ਰਹਿੰਦਾ...।
ਸੈਹਤੀ : ਉਹ ਤੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਦੇਖ ਕੇ ਈ ਸਿਰਨਾਵੇਂ ਬੁਝ ਲੈਂਦਾ...। ਬਿਛੜਿਆਂ ਨੂੰ ਮੇਲਦਾ...।
ਹੀਰ : ਐਵੇਂ ਲੋਕ... ਭੁਲੇਖੇ ਪਾਲਦੇ, ਜੀਅ ਪਰਚਾਂਦੇ ਆ।
ਸੈਹਤੀ : ਮੈਂ ਤਾਂ ਚੱਲੀ ਆਂ ਮੁਰਾਦ ਮੰਗਣ...। ਤੇਰੀ ਮਰਜ਼ੀ ਏ...।

 [ਸਹਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਹੀਰ ਸੋਚਦੀ ਖੜੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।]

ਹੀਰ : ਨਿਸ਼ਾਨੀਆਂ ਤਾਂ ਸਭ ਉਹੀ ਨੇ...। ਦਿਲ ਵੀ ਤੇ ਧੜਕ ਪਿਆ...। [ਵੰਜਲੀ ਦੀ ਤਾਨ ਵਜਦੀ ਹੈ।] ਅਰਸੇ ਬਾਅਦ ਇਹ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ...। (ਉਤਾਵਲੀ) ਨੀ ਠਹਿਰ ਨੀ ਸਹਿਤੀਏ...। ਰੁਕੀਂ ਜ਼ਰਾ...। ਮੈਂ ਵੀ ਕਿੰਨੀ ਕਮਲੀ ਆਂ...। ਘੁੰਡ ਕੱਢ ਕੇ ਘਰੇ ਬੈਠੀ।

        [ਦੌੜ ਕੇ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।]

ਗੀਤ : ਏਸ ਘੁੰਡ 'ਚ ਬਹੁਤ ਖੁਆਰੀਆਂ ਨੇ, ਅੱਗ ਲਾਇ ਕੇ ਘੁੰਡ ਨੂੰ ਸਾੜੀਏ ਨੀ
 ਘੁੰਡ ਹੁਸਨ ਦੀ ਆਬ ਛੁਪਾਇ ਲੈਂਦਾ, ਲੰਮੇ ਘੁੰਡ ਵਾਲੀ ਰੜੇ ਮਾਰੀਏ ਨੀ
 ਤਦੋਂ ਇਹ ਜਹਾਨ ਸਭ ਨਜ਼ਰ ਆਵੇ, ਜਦੋਂ ਘੁੰਡ ਨੂੰ ਜ਼ਰਾ ਉਤਾਰੀਏ ਨੀ
 ਘੁੰਡ ਅੰਨਿਆਂ ਕਰੇ ਸੁਜਾਖਿਆਂ ਨੂੰ ਘੁੰਡ ਲਾਹ ਛੱਡ ਮੁੰਹ ਤੋਂ ਲਾੜੀਏ ਨੀ

 [ਗੀਤ ਦੇ ਨਾਲ ਰਾਂਝਾ ਨ੍ਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਪਿੰਡ 'ਚ ਗਜਾ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ। ਮੁੱਲਾ ਹੋਰੀਂ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਆ ਕੇ ਬੈਠਦੇ ਹਨ।]

ਮੁੱਲਾ : ਇੱਥੇ ਈ ਡੇਰਾ ਲਾਂਦੇ ਹਾਂ... ਰਾਹ ਵਿੱਚ .. ਏਸ ਪਿੰਡ 'ਚ ਕਿਹੜਾ ਕੈਦੋਂ ਨੀ ਹੋਣਾ...। ਜਿਹੜਾ ਵੀ ਲੰਘੂ...। ਲੰਘੂਗਾ ਤਾਂ ਏਥੋਂ ਥਾਈੰ... ਫੇਰ ਦੇਖਾਂਗੇ ਕਿਹੜਾ ਬੱਚਦਾ ਸਾਡੇ ਜਾਲ ਵਿੱਚੋਂ...
        [ਦੇਖਦਾ ਹੈ ਦੋਹੇਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਾਲੇ ਅੱਗੇ ਲੰਘ ਗਏ..., ਇੱਕ ਦੂਜੇ 'ਚ ਵਜਦੇ ਫਿਰਦੇ।] ਓਇ  ਵੱਡੇ ਦੌੜਾਕੋ ਤੁਹਾਨੂੰ ਰੁਕਣਾ         ਵੀ ਨੀ ਆਉਂਦਾ...। (ਫੜ ਕੇ ਲਿਆਉਂਦਾ) ਆਪੋਂ 'ਚ ਈ ਵੱਜਦੇ ਫਿਰਦੇ ਹਰ ਵੇਲੇ। ਬਹਿ ਜਾਓ ਏਥੇ... ਘੜੀ ਅਰਾਮ ਨਾਲ।
 [ਮੁੱਲਾ ਇੱਕ ਨੂੰ ਜ਼ੋਰ ਲਾ ਕੇ ਬਿਠਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਦੂਜਾ ਉÎÎÎੱਠ ਕੇ ਤੁਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਮੋਢਿਆਂ ਤੋਂ ਫੜ ਕੇ ਬਿਠਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਆਪ ਈ ਉਨ•ਾਂ ਦੇ ਮੋਢਿਆਂ 'ਤੇ ਝੂਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਰੌਲਾ ਪਾਂਦਾ।]

ਮੁੱਲਾ : ਉਇ... ਉਇ ਇਹ ਕੀ ਕਰਦੇ ਓ... ਪੈਰ ਚਕ ਦਿਤੇ ਮੇਰੇ...। ਲਾਹੋ-ਲਾਹੋ ਮੈਨੂੰ ਥੱਲੇ...। [ਡਿੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਉਠਦਾ ਹੈ। ਦੇਖਦਾ ਹੈ ਦੋਹੇ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵੱਲ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ।] ਇਨ•ਾਂ ਮੈਨੂੰ ਕਮਲਾ ਕਰ ਦੇਣਾ [ਦੋਹੇਂ ਪਾਸੇ ਦੇਖਦਾ ਹੈ।] ਕਿਧਰ ਨੂੰ ਜਾਵਾਂ ... [ਵਿਚਾਲੇ ਡੋਲਦਾ ਹੈ।] ਹੁਣ ...। ਵਿਚਾਲੇ ਡੋਬਣਗੇ...।

        [ਦੋਹੇਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਿਰ ਫੜ ਕੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਪਾਸਿਓਂ ਸੈਹਤੀ ਤੇ ਸਹੇਲੀਆਂ ਹੱਸਦੀਆਂ ਆਉਂਦੀਆਂ।]

1 : ਨੀ ਉਹਦੇ ਹੱਥੋਂ ਤਾਂ ਮਾਰ ਖਾਣ ਦਾ ਵੀ ਮਜ਼ਾ ਆਉਂਦਾ ...।
2 : ਸੁਆਦ ਪੈ ਗਿਆ ਸਾਨੂੰ ਤਾਂ। ਦੋ ਚਾਰ ਛਮਕਾਂ ਨਾ ਪੈਣ ਜਦ ਤੱਕ- ਝਸ ਨੀ ਪੂਰਾ ਹੁੰਦਾ...।

        [ਸਭ ਦੇ ਹੱਥਾਂ 'ਚ ਥਾਲ ਨੇ...। ਖਿੜ ਖਿੜਾ ਕੇ ਹੱਸ ਪੈਂਦੀਆਂ। ਮੁੱਲਾ ਸੋਚਦਾ ਹੋਇਆ ਉਠਦਾ ਹੈ।]

ਸੈਹਤੀ : ਮੈਂੇ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਅੱਖੀਂ ਦੇਖੂੰ..., ਤਾਈੰ ਮੰਨੂਗੀ...।
ਮੁੱਲਾ : ਮੈਂ ਕਿਹਾ ... ਕਿਹੜਾ ਪੀਰ ਮਨਾਉਣ ਚੱਲੀਆਂ ਕੱਠੀਆਂ ਹੋ ਕੇ ...।
3 : ਨਾ ਇਹ ਰੁੜ ਜਾਣਾ ਕਿੱਥੋਂ ਆ ਗਿਆ ਵਿਚਾਲੇ...।
4 : ਮੌਲਵੀ ਜੀ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਆ ਜਾਓ
5 : ਕਿਤੇ ਤੁਹਾਡਾ ਵੀ ਬੇੜਾ ਕਿਸੇ ਬੰਨੇ ਲੱਗ ਜਾਏ...।
1 : ਵਿਚਾਲੇ ਈ ਨਾ ਡੋਲਦੇ ਰਹਿ ਜਾਇਓ।

          (ਹਸਦੀਆਂ)

ਮੁੱਲਾ : ਹੂੰਅ...। ਜਿਹੜਾ ਤੁਸੀਂ ਨਵਾਂ ਸਾਨ• ਪਾਲਿਆ ਨਾ ਪਿੰਡ 'ਚ..., ਪਛਤਾਉਗੀਆਂ..., ਜਦੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਲੈ ਗਿਆ ਕਿਸੇ ਨੱਢੜੀ ਨੂੰ ...।
2 : ਛੱਡ ਨੀ ਸਹਿਤੀਏ..., ਕਿਹਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ 'ਚ ਆਉਣ ਡਹੀਂ...।
ਮੁੱਲਾ : (ਸੈਹਤੀ ਨੂੰ) ਉਰਾਂ ਹੋ ਜ਼ਰਾ। ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੰਨ ਲਾ ਕੇ...।
 ਇਹ ਕੋਈ ਜੋਗੜਾ ਵੋਗੜਾ ਨੀਂ...

         (ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇਖਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਰਾਜ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣਾਉਣ ਲੱਗਾ ਹੋਵੇ।)
         ਰਾਂਝਾ ਏ, ਧੀਦੋ ਰਾਂਝਾ।

        [ਕੁੜੀਆਂ ਸਭ ਆਪਸ 'ਚ ਇਸ਼ਾਰੇ ਕਰਦੀਆਂ।]

3 : ਲੱਗਾ ਪੁੱਠੀਆਂ ਪੱਟੀਆਂ ਪੜਾਉਣ...।
ਮੁੱਲਾ : [ਹੋਰ ਇੱਕ ਕਦਮ ਉਸ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।] ਏਸੇ ਨੂੰ ਚਾਕ ਰਖਿਆ ਸੀ ਤੇਰੀ ਭਾਬੀ ਨੇ... ਮਹੀਆਂ ਚਰਾਉਣ ਨੂੰ ...। ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਉਹ ਇਹਨੂੰ ਈ ਚਰਾ ਗਿਆ...। ਕੁਲ ਜਹਾਨ ਜਾਣਦਾ...।
4 : ਚੱਲ ਨੀ ਸੈਹਤੀਏ... ਚੁਗਲਖੋਰਾਂ ਦੇ ਚੱਟੇ ਤਾਂ ਪੱਥਰ ਨੀ ਬਚਦੇ...।
ਮੁੱਲਾ : ਨਾ ਤੁਸੀਂ ਕਿਹੜੀ ਕਰਾਮਾਤ ਵੇਖ ਲਈ ਉਸ 'ਚ। ਜਿਹੜੇ ਇਹ ਥਾਲ ਸਜਾ ਕੇ ਲੈ ਚੱਲੀਆਂ।

         [ਸਹਿਤੀ ਸੋਚਾਂ 'ਚ ਪੈਂਦੀ ਹੈ।]

5 : ਜ਼ਾਹਰਾ ਪੀਰ ਹੈ ਉਹ...। ਤੇ ਜ਼ਾਹਰਿਆਂ ਨੂੰ ਲੋੜ ਨੀ ਹੁੰਦੀ ਪਰਤਿਆਉਣ ਦੀ...। ਅਸੀਂ ਚੱਲੀਆਂ... ਤੂੰ ਈ ਸੁਣ ਇਹਦੀਆਂ ਮੱਤਾਂ। ਚਲੋ ਨੀ ਕੁੜੀਓਂ।

        [ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਸੈਹਤੀ ਖੜੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।]

ਮੁੱਲਾ : ਹੰਅ......। ਪਤਾ ਲੱਗੂ ਜਦ ਨੱਕ ਵੱਢ ਕੇ ਲੈ ਗਿਆ ਖੇੜਿਆਂ ਦੀ।

        [ਉਲਟੇ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੈਹਤੀ ਦੋਹੇਂ ਪਾਸੇ ਦੇਖਦੀ ਹੈ। ਫੇਰ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰਦੀ ਹੈ।]

ਸੈਹਤੀ : ਠਹਿਰੋ ਨੀ..., ਏਡਾ ਲੋਹੜ• ਨਾ ਕਰੋ...। ਰੁਕੋ ਤਾਂ...। [ਜਾਂਦੀ ਹੈ।]
ਕਥਾਕਾਰ : ਮੁੱਲਾ ਦੀ ਪੱਟੀ ਸੈਹਤੀ... ਸ਼ੰਕਿਆਂ (ਭਰਮਾਂ) ਦੀ ਪੰਡ ਚੁੱਕੀ..., ਜੋਗੀ ਦੇ ਡੇਰੇ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪਈ। ਓਧਰ ਰਾਂਝਾ... ਪੰਜਾਂ ਪੀਰਾਂ ਦਾ ਥਾਪਿਆ... ਉਨ•ਾਂ ਨੂੰ ਆਉਂਦਿਆਂ ਵੇਖ ...। ਮੂੰਹ ਮੋੜ ਕੇ ਖਲੋ ਗਿਆ...। ਪੰਜੇ ਕੁੜੀਆਂ ਥਾਲ ਚਰਣਾਂ 'ਚ ਲਿਆ ਧਰੇ। ਹੱਥ ਬੰਨ• ਖਲੋਈਆਂ ਪੰਜੇ ਇੰਦਰੀਆਂ... ਵਾਗਾਂ ਮੁਰਾਰ ਹੱਥ ਧਰੀਆਂ। ਰਾਂਝਾ ਮੂੰਹ ਨੀ ਕਰਦਾ।
       
        [ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਬਣਦਾ ਹੈ।]

ਰਾਂਝਾ : ਲਿਆਓ ਹੀਰ ਸਿਆਲ ਜੋ ਦੀਦ ਕਰੀਏ...। ਜਾ ਕੇ ਆਖੋ ਜੇ ਰਾਂਝਾ ਅਰਜ਼ ਕਰਦਾ...।
ਸੈਹਤੀ : ਤੂੰ ਤਾ ਚਾਕ ਸਿਆਲਾਂ ਦਾ ਨਾਉ ਧੀਦੋ, ਨੱਢੀ ਮਾਣਦਾ ਸੈਂ ਵਿੱਚ ਬਾਰ ਦੇ ਜੀ
 ਤੇਰਾ ਮੇਹਣਾਂ ਸੀ ਹੀਰ ਸਿਆਲ ਤਾਈੰ, ਆਮ ਖਬਰ ਸੀ ਵਿੱਚ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਜੀ
 ਨੱਸ ਜਾਹੁ ਏਥੋਂੰ ਨਹੀਂ ਮਾਰ ਸੁੱਟਣ, ਖੇੜੇ ਅਤਿ ਚੜ•ੇ ਭਰੇ ਭਾਰ ਦੇ ਜੀ
ਰਾਂਝਾ : ਕਰਾਮਾਤ ਲਗਾਇ ਕਿ ਸ਼ਹਿਰ ਫੂਕਾਂ, ਜੜ•ਾਂ ਖੇੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਮੁੱਢੋਂ ਪੱਟ ਸੁੱਟਾਂ ਪਾਰ ਹੋਵੇ ਸਮੁੰਦਰੋਂ ਹੀਰ ਬੈਠੀ, ਬੁੱਕਾਂ ਨਾਲ ਸਮੁੰਦਰ ਨੂੰ ਝੱਟ ਸੁੱਟਾਂ।


        [ਰਾਂਝਾ ਚਿਮਟਾ ਚੁੱਕਦਾ ਹੈ। ਪੰਜੇ ਕੁੜੀਆਂ ਗੋਡਿਆਂ ਭਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ। ਸੈਹਤੀ ਖੜੀ ਹੈ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੀ..।]

1 : ਰਹਿਮ ਸਾਈੰ ਜੀ ਰਹਿਮ...।
2 : ਇਆਣੀ ਏੰ... ਬਖਸ਼ ਛੱਡੋ...।
ਸੈਹਤੀ : ਅੱਖੀਆਂ ਈ ਲਾਲ ਪੀਲੀਆਂ ਕਰਨ ਸਿਖਿਆਂ...। ਕੇ ਕੋਈ ਹੋਰ ਹੁਨਰ ਵੀ ਹੈ ਈ ਪੱਲੇ। ਅਸੀਂ ਕਿਵੇਂ ਈਮਾਨ ਕਰੀਏ ਤੇਰੇ 'ਤੇ ਕਿ ਤੂੰ ਸੱਚਾ ਜੋਗੀ ਏਂ ਕੋਈ ਭੇਖੀ... ਪਾਖੰਡੀ... ਭੋਗੀ ਨਹੀਂ।
ਰਾਂਝਾ : (ਮੁਸਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ।) ਅਸੀਂ ਜੋਗ ਭੋਗ ਨਾ ਜਾਣੀਏ ਨੀਂ। ਸਾਨੂੰ ਇੱਕੋਂ ਰੋਗ ਅਵੱਲੜਾ ਹੈ। ਲੋਕ ਹੀਰ ਕਹਿੰਦੇ ਅਸੀਂ ਪੀਰ ਸੁਣੀਏ ਧੁਰੋਂ ਲਿਖਿਆ ਸਾਥ ਸਵੱਲੜਾ ਏ...।
ਸਹਿਤੀ : ਬਹੁਤੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨਾ ਬਣਾ ਜੇ ਏਡੀ ਓ ਜੁਗਤ ਵਾਲਾਂ ਏਂ।
 ਧੁਰ ਦੀਆਂ ਰਮਜ਼ਾਂ ਜਾਣਦਾਂ... ਤਾਂ ਦਸ ਖਾਂ... ਇਸ ਥਾਲ ਵਿੱਚ ਕੀ ਧਰਿਆ ਤੇਰੇ ਸਾਹਵੇਂ... ਏਸ ਪ•ੋਣੇ ਹੇਠ... [ ਰਮਜ਼ ਭਰੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਦੇਖਦੀ ਹੈ] ਕੀ ਲੁਕਿਆ ਏ ਘੁੰਡ ਪਿੱਛੇ......... ।
3 : ਨੀ ਸਹਿਤੀਏ ਪੀਰ ਨਾ ਪਰਤਿਆ, ਪਛਤਾਏਂਗੀ

ਰਾਂਝਾ : [ਰਾਂਝਾ ਉਪਰ ਦੇਖਦਾ ਹੈ।] ਐਵੇਂ ਪਿਆਜ ਦੇ ਪੱਤ ਲਾ ਲਾਹ ਸੈਹਤੀਏ। ਜਾ ਚੁੱਕ ਕੱਪੜਾ ਤੇ ਦੇਖ ਲੈ ਥਾਲ ਚੌਲ•ਾਂ ਦਾ         ਭਰਿਆ ਪੂਰਿਆ ਈ। ਉÎÎÎੱਤੇ ਪੰਜ ਪੈਸੇ-ਨਾਲ ਸਿੰਦੂਰ ਧਰਿਆ, ਐਵੇਂ ਬੂਥਾ ਕਾਹਨੂ ਵਿਸੂਰਿਆ ਈ।

 [ਪੰਜੇ ਕੁੜੀਆਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਸੂਰਤ ਤਕਦੀਆਂ। ਇੱਕ ਜਾਣੀਂ ਕੱਪੜਾ ਚੁੱਕ ਕੇ ਦੇਖਦੀ...।]

4 : ਇਹ ਕੀ ...। ਕਿੰਜ ਹੋਇਆ...।

        (ਸੈਹਤੀ ਵੀ ਦੇਖਦੀ ਹੈ।)

5 : ਅਸੀਂ ਤੇ ਖੰਡ-ਮਲਾਈ ਭਰ ਲਿਆਈਆਂ ਸੀ...।
1 : ਪੈਰੀਂ ਪੈ ਕੇ ਪੀਰ ਮਨਾਂ ਸਹਿਤੀਏ...।
2 : ਗੁਨਾਹ ਬਖਸ਼ਾ ਲੈ : ।

       
ਰਾਂਝਾ :  [ਪੈਰ•ਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਟਦੀਆਂ ਹਨ। ਰਾਂਝਾ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ] ਇੰਨਾ ਬਹੁਤ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਘੁੰਡ ਵੀ.....................ਚਾ ਲਾਹ ਧਰੀਏ। [ਥਾਲ ਵਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਚੌਲਾਂ ਦੀ ਬੁੱਕ ਭਰ ਕੇ ਹਵਾ 'ਚ ਉਡਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।]

ਕਥਾਕਾਰ : ਰਾਂਝੇ ਆਖਿਆ ... ਸਹਿਤੀਏ... ਫੱਕਰਾਂ ਨਾਲ ਆਡ•ਾ ਲਾਏਂਗੀ ਜਹਾਨੋਂ ਜਾਏਂਗੀ...। ਹੀਰ ਮਿਲਾਏਂਗੀ ਮੁਰਾਦ ਪਾਏਂਗੀ...।
ਸਹਿਤੀ : ਮੈਨੂੰ ਬਖਸ਼ ਦੇ ਜੋਗੀਆਂ ਬਖਸ਼ ਦੇ ਵੇ, ਮੁਰਾਦ ਬਖਸ਼ ਦੇ...।
 [ਪੰਜੇ ਕੁੜੀਆਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਹੱਥ ਚੁੱਕ ਦੁਆ ਮੰਗਦੀਆਂ।]
         ਮੁਰਾਦ ਬਖਸ਼ ਦੇ...।
ਗੀਤ : ਪੀਰ ਸੱਚ ਦਾ ਅਸਾਂ ਤਹਿਕੀਕ ਕੀਤਾ, ਸਣੇ ਹੀਰ ਤੇ ਮਾਪਿਆਂ ਤੇਰੀਆਂ ਮੈਂ ਸਾਡੀ ਜਾਨ ਤੇ ਮਲਾ ਹੈ ਹੀਰ ਤੇਰੀ, ਨਾਲ ਸਣੇ ਸਹੇਲੀਆਂ ਤੇਰੀਆਂ ਮੈਂ...।
ਰਾਂਝਾ : ਅੱਜ ਦੀ ਰਾਤ ਅਸਾਂ ਇਹ ਪਿੰਡ ਛੱਡ ਜਾਣਾ...। ਤੂੰ ਆਪਣਾ ਮੁਰਾਦ ਪਾਈਂ... ਅਸਾਂ ਆਪਣੀ ਝੋਂਕ ਜਾਣਾ...।
3 : (ਖੁਸ਼ੀ 'ਚ ਬਾਂਵਲੀ ਹੋਈ) ਚਲੋ ਨੀ ਕੁੜੀਓ ਚਲੋ...
4 : ਉਹ ਮੁਬਾਰਕ ਘੜੀ ਆਈ...।
5 : ਨਵਾਂ ਬੂਰ ਆ ਪਿਆ ਬੂਟਿਆਂ...।
ਸਹਿਤੀ : ਚਲੋ ਹੀਰ ਨੂੰ ਚਲ ਕੇ ਖਬਰ ਕਰੀਏ...।
       
        [ਪੰਜੇ ਕੁੜੀਆਂ ਦੌੜ ਜਾਂਦੀਆਂ ...। ਸਹਿਤੀ ਮੁੜ ਕੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਰਾਂਝੇ ਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਫੇਰ ਦੌੜ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।]

ਗੀਤ : ਕੁੜੀਆਂ ਆਖਿਆ ਆਣ ਕੇ ਹੀਰ ਤਾਈੰ, ਅਨੀਂ ਵਹੁਟੀਏ ਅੱਜ ਵਧਾਈ ਏ ਨੀ
 ਹਾਂ ਵਧਾਈ ਏ ਨੀ... ਹਾਂ ਵਧਾਈ ਏ ਨੀ
 ਮਿਲੀ ਆਬ-ਹਯਾਤ ਪਿਆਸਿਆਂ ਨੂੰ, ਹੁਣ ਜੋਗੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥ ਆਈਂ ਏ ਨੀ
 ਹਾਂ ਵਧਾਈ ਏ ਨੀ... ਹਾਂ ਵਧਾਈ ਏ ਨੀ
 ਤੈਨੂੰ ਦੋਜ਼ਖ ਦੀ ਆਂਚ ਹੈ ਦੂਰ ਹੋਈ ਰੱਬ ਵਿੱਚ ਬਹਿਸ਼ਤ ਦੇ ਪਾਈਂ ਏ ਨੀ
 ਹਾਂ ਵਧਾਈ ਏ... ਹਾਂ ਵਧਾਈ ਏ... ਨੀ
 ਪੂਰੇ ਰੱਬ ਨੇ ਮੇਲ ਕੇ ਤਾਰੀ ਏਂ ਤੂੰ ਮੋਤੀ ਲਾਲ ਦੇ ਨਾਲ ਪੁਰਾਈ ਏਂ ਨੀ
 ਹਾਂ ਵਧਾਈ ਏ ਨੀ... ਹਾਂ ਵਧਾਈ ਏ ਨੀ।

 [ਪੂਰੇ ਗੀਤ ਦੌਰਾਨ ਹੀਰ ਰਾਂਝਾ ਸਣੇ ਕੁੜੀਆਂ ਤੇ ਸਹਿਤੀ ਦੇ ਨ੍ਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਫੇਰ ਸੰਗੀਤ ਚਲਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਲੁਕਦੇ ਲੁਕੋਂਦੇ ਉÎÎੱਥੋਂ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ। ਸਹਿਤਾ ਉÎÎÎੱਥੇ ਸੁੱਤਾ ਪਿਆ ਹੈ।]

ਸਹਿਤੀ : ਛੇਤੀ ਕਰੋ ... ਸਭ ਸੁੱਤੇ ਪਏ ਨੇ...। ਛੇਤੀ ਨਿਕਲ ਤੁਰੋ ਏਥੋਂ...

 [ਸਭ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।]

ਗੀਤ : ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਕਹਿ ਹੀਰ ਦੀ ਸੱਸ ਤਾਈਂ ਅੱਜ ਰੱਬ ਨੇ ਚੌੜ ਕਰਾਈੰ ਏ ਨੀ ਹਾਂ ਵਧਾਈ ਏ ਨੀ ... ਹਾਂ ਵਧਾਈ ਏ ਨੀ...।

         [ਵਧਾਈ ਦੀ ਏਸ ਧੁੰਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਸੈਹਤਾ ਮੰਚ ਤੇ ਪਿਆ ਪਾਸੇ ਮਾਰਦਾ ਹੈ। ਵੱਖ ਲੈ ਕੇ ਫੇਰ ਸੌਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹਦੇ ਘਰਾੜੇ ਗੂੰਜਦੇ ਹਨ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਗੇੜਾ ਲਾ ਕੇ ਹੀਰ ਤੇ ਸੈਹਤੀ ਹੋਰੀਂ ਮੁੜ ਮੰਚ 'ਤੇ ਆਉਂਦੀ ਨੇ। ਰਾਂਝਾ ਦੁਆ ਕਰਦਾ ਹੈ।]

ਗੀਤ : ਰਾਂਝੇ ਹੱਥ ਉਠਾਇ ਦੁਆ ਮੰਗੀ, ਰੱਬਾ ਮੇਲਣਾ ਯਾਰ ਗਵਾਰਨੀ ਦਾ
 ਇਸ ਹੁਬ ਦੇ ਨਾਲ ਹੈ ਕੰਮ ਕੀਤਾ, ਬੇੜਾ ਪਾਰ ਕਰਨਾ ਕੰਮ ਸਾਰਨੀ ਦਾ
 ਪੰਜਾਂ ਪੀਰਾਂ ਦੀ ਤੁਰਤ ਆਵਾਜ਼ ਹੋਈ, ਰੱਬਾ ਯਾਰ ਮੇਲੀਂ ਇਸ ਯਾਰਨੀ ਦਾ
 ਫਜ਼ਲ ਰੱਬ ਕੀਤਾ ਯਾਰ ਆਇ ਮਿਲਿਆ, ਉਸ ਸ਼ਾਹ ਮੁਰਾਦ ਪੁਕਾਰਨੀ ਦਾ
 ਸ਼ਾਹ ਮੁਰਾਦ ਪੁਕਾਰਨੀ ਦਾ... ਹਾਂ ਵਧਾਈ ਏ ਨੀ - 2 –।

 [ਸਭ ਮੁੜ ਮੰਚ 'ਤੇ ਚੱਕਰ ਕੱਢਦੇ ਹਨ ਤੇ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸੈਹਤਾ ਇਕੱਲਾ ਸੁੱਤਾ ਪਿਆ ਹੈ। ਮੁੱਲਾ ਦੁਹੱਥੜਾਂ ਮਾਰਦਾ ਆਂਦਾ ਹੈ।]

ਮੁੱਲਾ : ਉਇ ਸੁਸਰੀ ਦੀ ਨੀਂਦੇ ਸੁੱਤਿਓਂ - ਉÎÎÎੱਠਿਓ ਉਏ...। [ਦੋਹੇਂ ਬੰਦੇ ਵੀ ਨਾਲ ਨੇ...।] ਉਇ ਝੁੱਗਾ ਚੌੜ ਕਰ ਗਏ ਤੁਹਾਡਾ...।

         [ਸਹਿਤਾ ਅਭੜਵਾਹਾ ਉਠਦਾ ਹੈ। ਅੰਨੇ ਨਾਲ ਟਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ।]

ਸਹਿਤਾ : ਪਰਾਂ ਮਰ ਉਇ...। (ਅੰਨਾ ਡਿਗਦਾ ਹੈ।) ਕਿਹੜਾ ਭਚਾਲ ਆਇਆ...।
ਬਾਪੂ : (ਨੱਸਾ ਆਉਂਦਾ) ਕੀ ਹੈ ਉਇ ਮੁਲਾਣਿਆ...। ਅੱਧੀ ਰਾਤੀਂ ਬਾਂਗਾਂ ਦੇਣ ਡਿਹਾਂ...। ਕਿਹੜੀ ਮੱਝ ਖੁਲ ਗਈ ਤੇਰੀ...।
ਮੁੱਲਾ : ਓ ਹੀਰ ਹੈ ਨੀਂ ...। ਉੜ... ਗੀ ...। ਲੈ ਗਿਆ ਕੱਢ ਕੇ ਜੋਗੜਾ ...।
ਸਹਿਤਾ : ਹੈਂ, ... ਕੀ ਬਕਦਾਂ...। (ਦੇਖਣ ਲਈ ਮੁੜਦਾ ਦੂਜੇ ਅੰਨੇ ਵਿੱਚ ਵੱਜਦਾ) ਓ ਪਰਾਂ ਮਰ... ਚਿਚੜਾ...।
ਸੱਸ : (ਨੱਸੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ।) ਹੀਰ ਹੈ ਨੀ ਅੰਦਰ... ਸਹਿਤੀ ਵੀ...।
ਬਾਪੂ : ਲਿਆਓ ਉਇ ਬਰਛੇ ਕੱਢ ਕੇ...। ਡਾਂਗਾ...। ਘੋੜੀਆਂ ਕੱਢੋ...। ਛੇਤੀ ...। ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਗਏ ਹੋਣੇ ਹਾਲੇ...।
          [ਹੋਰ ਲੋਕ ਵੀ ਡਾਂਗਾ ਚੁੱਕੀ ਆਂਦੇ ਨੇ...। ਅੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਦਰੜਦੇ ਹੋਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।]

ਸੱਸ : (ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ) ਹਾਏ ਨੀ ਵਹੁਟੜੀਏ... ਕਿਹੜੇ ਜਨਮਾਂ ਦਾ ਬਦਲਾ ਕੱਢਿਆ ਈ...।

 [ਅੰਨ•ੇ ਟੋਂਹਦੇ ਹੋਏ ਕਿਤਾਬਾਂ ਚੁੱਕਦੇ ਹਨ। ਮੁੱਲਾ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ•ਾਂ ਨੂੰ ਪੰਡ ਚੁਕਾਂਦਾ ਹੈ।]

ਮੁੱਲਾ : ਅੱਜ ਤੇ ਕਿਤੇ ਕੰਮ ਆਈਆਂ ਇਹ ਵੀ...।

 [ਜਾਂਦਾ ਹੈ।]

 [ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਰੋਸ਼ਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਹਲਕਾ ਸੰਗੀਤ ਹੈ। ਖੇੜਿਆਂ ਦਾ ਸ਼ੋਰ ਨੇੜੇ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹੀਰ ਉਸੇ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਦੇਖ ਰਹੀ ਹੈ।
ਰਾਂਝਾ ਤੇ ਹੀਰ ਦੌੜੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ; ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਗੋਲ ਦਾਇਰੇ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਦੇ ਹਨ, ਰਾਂਝਾ ਅਚਾਨਕ ਰੁੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,ਹੀਰ ਅੱਗੇ ਨਿੱਕਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਖੇੜਿਆਂ ਦਾ ਸ਼ੋਰ ਨੇੜੇ ਆਉਂਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਹੀਰ ਘਬਰਾਈ ਹੋਈ ਉਸੇ ਪਾਸੇ ਦੇਖਦੀ ਹੈ।  ਰਾਂਝਾ ਥਾਏਂ ਖੜਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਚੱਕਰ ਆ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ........ਖੜਾ-ਖੜਾ ਈ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਹੀਰ ਦੌੜ ਕੇ ਆ ਕੇ ਰਾਂਝੇ ਨੂੰ ਜਗਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਮੁੜ ਘੇਸਲ ਮਾਰ ਕੇ ਸੌਂ ਜਾਂਦਾ ...।]

ਹੀਰ : ਉÎÎÎੱਠ ਰਾਂਝਿਆ ਉਠ...। ਏਹ ਵੇਲੇ ਸੌਣਾ ਦਰਕਾਰ ਨਹੀਂ...।
ਰਾਂਝਾ : ਸੌਣ ਦੇ ਹੀਰੀਏ..., ਸਦੀਆਂ ਬਾਅਦ ਏਸ ਨੀਂਦ ਨੇ ਬੂਹਾ ਥਪੇੜਿਆ ਈ ਇਨ•ਾਂ ਅੱਖੀਆਂ ਦਾ...।
ਹੀਰ : ਉÎÎÎੱਠ ਵੈਰੀਆ... ਵੈਰੀ ਚੜ•ੇ ਆਉਂਦੇ ਆ... [ਸ਼ੋਰ ਨੇੜੇ ਆਂਦਾ ਹੈ। ਹੀਰ ਘਬਰਾਂਦੀ ਹੈ।] ਏਸ ਵੈਰਣ ਨੀਂਦ ਨੇ ਵੀ ਹੁਣੇ ਆਉਂਣਾ ਸੀ। ਉੱਠ ਵੇ ਵੈਰੀਆ ਉੱਠ.....,(ਘਬਰਾਈ ਹੋਈ)ਅੱਖ ਖੋਲਣ ਦੀ ਘੜੀ ਅੱਖ ਲਾ ਬੈਠਾਂ,.........ਉਠ....,ਨੀਂਦ ਵੈਰਣ ਏ.......,ਸੌਤਣ ਸਦਾ ਤੋਂ ਆਸ਼ਕਾਂ ਦੀ.........,ਉੱਠ.........

          [ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਘੁੰਮਦੀ ਹੈ।]

ਗੀਤ : ਹੀਰ ਆਖਿਆ ਸੁੱਤੇ ਸੋ ਸਭ ਮੁੱਠੇ, ਨੀਂਦ ਮਾਰਿਆ ਰਾਜਿਆਂ ਰਾਣਿਆਂ ਨੂੰ
 ਏਸ ਨੀਂਦ ਨੇ ਸ਼ਾਹ ਫਕੀਰ ਕਿੱਤੇ, ਨੀਂਦ ਮਾਰਿਆ ਵੱਡੇ ਸਿਆਣਿਆਂ ਨੂੰ
         ਨੀਂਦ ਵੇਖ ਸੱਸੀ ਨੂੰ ਵਖਤ ਪਾਇਆ, ਫਿਰੇ ਢੂੰਢਦੀ ਮਾਰੂ ਮਿਹਮਾਣਿਆਂ ਨੂੰ

 [ਰਾਂਝਾ ਅਭੜਵਾਹਾ ਉਠਦਾ ਹੈ।]

ਰਾਂਝਾ -: (ਤਰੇਲੀ ਪੂਂਝਦੇ ਹੋਏ ਰਾਂਝਾ ਅਭੜਵਾਹਾ ਉਠਦਾ ਹੈ ) ਇਹ ਮੈਨੂੰ ਕੀ ਹੋ ਰਿਹਾ.......,(ਮਿਚਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇਖਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ) ਕਿਹਾ ਮੁਕਾਮ ਹੈ ਇਹ........,(ਮੁਠੀਆਂ ਘੁਟਦਾ ਅੰਦਰ ਨੂੰ ਸੁੰਗੜਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਹੀ ਫੜਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ)ਸਭ ਕਿਰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ....

ਹੀਰ -: (ਦੂਰੋਂ) ਉਹ ਆ ਰਹੇ ਨੇ.........,(ਨੇੜੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ) ਛੇਤੀ ਕਰ...ਭੱਜ ਚਲੀਏ ਇੱਥੋਂ.....(ਹੱਥ ਫੜ ਕੇ ਖਿੱਚਦੀ ਹੈ, ਰਾਂਝਾ ਅੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਹੀਰ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਦੇਖਦੀ ਹੈ)

ਰਾਂਝਾ-: ਚੋਰੀਆਂ...,ਉਧਾਲੀਆਂ ਨਾਲ ਇਸ਼ਕ ਨੀ ਹੁੰਦੇ ਹੀਰੇ.....( ਸ਼ੋਰ ਹੋਰ ਨੇੜੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ) ਮੌਤ ਵਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਏ.........(ਝਿਝਕਦਾ ਹੋਇਆ ਇੱਕ ਕਦਮ ਸ਼ੋਰ ਵਾਲੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਪੁਟਦਾ ਹੈ ਤੇ ਗੋਡੇ ਟੇਕ ਦਿਂਦਾ ਹੈ)

ਹੀਰ -: ਰਾਂਝਿਆ.......,ਪਛਾਣ ਇਸਨੂੰ.......,ਗਾਫ਼ਿਲਾ.....ਇਹ ਨੀਂਦ......ਇਮਤਿਹਾਨ ਆਖਰੀ
         ਇਹੋ ਤਾਂ ਜਾਗਣ ਦੀ ਘੜੀ ਏ ਇਹ, ਅੜੀ ਤਾਂ ਪੁੱਠਾ ਗੇੜਾ ਏ....,ਸੱਦਾ ਕਾਲ ਨੂੰ.....

       (ਖੇੜੇ ਆ ਕੇ ਘੇਰਦੇ ਹਨ। ਹੀਰ ਡੈਂਬਰੀ ਜਿਹੀ ਰਾਂਝੇ ਨੂੰ ਲੁਕਾਉਂਦੀ ਹੈ)
ਰਾਂਝਾ -: ਦੀਦਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਹੀਰੀਏ......,ਲੁਕੋ ਨਾ....,(ਹੀਰ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ) ਇਹ ਤਾਂ ਦੁਆਰ ਹੈ....., ਮੌਤ ਦਾ...,ਕਾਲ ਦਾ ਦੁਆਰ

ਹੀਰ-: ਕਾਲ ਦਾ ਨਹੀਂ.....,ਵਿਯੋਗ ਦਾ(ਉਹ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਹਨ)ਦੇਖ.....ਜਮਦੂਤ

ਰਾਂਝਾ-:  ਸੁਣ.......,ਜੋਗੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼....,ਇਸੇ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਸੀ ਉਹ.....

(“ਮਰੋ ਮਰੋ ਰੇ ਜੋਗੀਆ ਮਰੋ ਰੇ....“ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਨੇੜੇ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਰਾਂਝਾ ਸੂਫ਼ੀਆਂ ਵਾਂਗ ਘੁੰਮਦਾ-ਘੁੰਮਦਾ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਕੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹੀਰ ਡੈਂਬਰੀ ਜਿਹੀ ਰਾਂਝੇ ਨੂੰ ਲੁਕਾਉਂਦੀ ਹੈ।)

ਮੁੱਲਾਂ-: ਉਇ ਵੇਖਦੇ ਕੀ ਹੋ....,ਨੱਪ ਲਓ ਸੁੱਤੇ ਨਾਗ ਨੂੰ...

       (ਖੇੜੇ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ| ਹੀਰ ਫੁੰਕਾਰਦੀ ਹੈ)

ਰਾਂਝਾ-:  ਰੁੱਕ ਜਾ ਹੀਰੀਏ.,ਕਿੱਥੇ ਜਾਏਂਗੀ ਅੱਗੇ........, (ਪੈਗ਼ੰਬਰੀ ਆਵਾਜ਼)  ਏਥੇ ਕੋਈ ਪਰਵਾਜ਼ ਨਹੀਂ.....,ਗਤੀਆਂ ਦੀ ਵੀ ਗਤੀ ਨਹੀਂ....,ਖੜੋਤ ਵੀ ਕਿੱਥੇ ਹੈ......,ਆਕਾਸ਼ ਵੀ ਨਹੀਂ

        (ਸਾਰੇ ਸਹਿਮ ਕੇ ਰੁਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਹਵਾ 'ਚ ਕੁਝ ਸੁੰਘਦੇ ਹੋਏ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਾਲੇ ਅੰਨੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ।)

ਅੰਨਾ ੧-: ਲਗਦਾ ਹੈ ਕੋਈ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ..,(ਠੇਡੇ ਖਾਂਦਾ ਰਾਂਝੇ ਵੱਲ ਵਧਦਾ ਹੈ)ਪੰਧ ਮੁਕਾ ਲਿਆ ਕਿਸੇ ਨੇ.....

ਅੰਨਾ ੨-: (ਉਹ ਵੀ ਟੋਲਦਾ ਹੋਇਆ ਰਾਂਝੇ ਵੱਲ ਵਧਦਾ ਹੈ) ਹਾਂ.., ਏਥੇ ਕੋਈ ਜਾਗਦਾ ਏ....,ਜੋਗੀਆਂ ਵਾਲੀ ਜਾਗ........
   
           (ਮੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਹੱਥਾਂ-ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।ਦੌੜ ਕੇ ਉਨ•ਾ ਨੂੰ ਰੋਕਦਾ ਹੈ)

ਮੁੱਲਾ-: ਖੜ ਜਾਓ ਉਇ ਅੰਨਿਓ ਜਹਾਨ ਦਿਓ.......,ਜਦੋਂ ਜਾਓਂਗੇ........ਪੁੱਠੀ ਓ ਝੋਕ ਮਰੋਂਗ।ੇ(ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਤੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ) ਏਧਰ ਮਰ।ੋ(ਖੇੜਿਆਂ ਨੂੰ) ਤੁਸੀਂ ਖੜੇ ਕੀ ਮੁੰਹ ਤੱਕਦੇ ਓ, ਫੜੋ ਤੇ ਕੱਸ ਦਿਓ ਮੁਸ਼ਕਾਂ.....

(ਹੱਥ ਬੰਨ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਘਸੀਟਦੇ ਹੋਏ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮੰਚ ਉÎÎੱਤੇ ਗੋਲ ਘਸੀਟਦੇ ਹਨ।)


  ਰਾਂਝੇ ਹੀਰ ਨੂੰ ਬੰਨ ਕੇ ਤੁਰੇ ਖੇੜੇ, ਦੋਵੇਂ ਰੋਂਦੇ ਨੇ ਵਖਤ ਵਿਹਾਣਿਆਂ ਨੂੰ

ਮੁੱਲਾ : ਭਲਕੇ ਰਾਜੇ ਅਦਲੀ ਦੀ ਕਚਹਿਰੀ ਫੈਸਲੇ ਹੋਣਗੇ ਇਨ•ਾਂ ਦੇ...। ਲੈ ਚੱਲੋ।

 [ਘਸੀਟਦੇ ਲਿਜਾਂਦੇ ਹਨ।]
         
         ਅੰਨਾ ੧-: (ਦੋਹੇਂ ਅੰਨੇ ਲੱਭਦੇ ਹੋਏ ਮੁੜ ਆਉਂਦੇ ਹਨ) ਏਧਰ ਹੀ ਗਏ ਨੇ...

ਅੰਨਾ ੨-: ਹਾਂ, ਖੁਸ਼ਬੂਈ ਤੇ ਏਧਰੋਂ ਈ ਪਈ ਆਉਂਦੀ.......

          (ਮੁੱਲਾਂ ਅੱਗੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਧੱਕਾ ਦੇ ਕੇ ਸੁੱਟ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਰਾਂਝੇ ਹੋਰਾਂ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਢੂੰਡਦੇ ਹੋਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਮੁੱਲਾਂ ਹਾਇ-ਹਾਇ ਕਰਦਾ ਪਿੱਛੇ ਦੌੜਦਾ ਹੈ)

ਗੀਤ : ਹੁਕਮ ਮੁਲਕ ਦਿੱਤਾ ਤੈਨੂੰ ਰੱਬ ਸੱਚੇ, ਤੇਰਾ ਰਾਜ ਤੇ ਹੁਕਮ ਅਰਾਸਤਾ ਈ
 ਤੇਰੀ ਧਾਕ ਪਈ ਰੂਮ ਸ਼ਾਮ ਅੰਦਰ, ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਡਰੇ ਆਸ ਪਾਸ ਦਾ ਈ

 [ਖੇੜਿਆਂ ਸਣੇ ਹੀਰ ਰਾਂਝਾ ਰਾਜੇ ਆਦਲ ਦੀ ਕਚਹਿਰੀ 'ਚ ਆਣ ਕੇ ਫਰਿਆਦ ਕਰਦੇ ਨੇ...।]

 ਤੇਰੇ ਰਾਜ 'ਚ ਬਿਨਾ ਤਕਸੀਰ ਲੁੱਟੇ-ਨਾ ਗੁਨਾਹ ਤੇ ਨਾ ਕੋਈ ਵਾਸਤਾ ਈ
 ਬਹੁੜੀਂ ਰਾਜਿਆ ਤੈਨੂੰ ਵਾਸਤਾ ਈ - 2 –

         [ਰਾਂਝਾ ਅਰਦਾਸ ਦੀ ਮੁਦਰਾ 'ਚ ਅਸਮਾਨ ਵੱਲ ਝਾਕਦਾ ਹੈ। ਖੇੜੇ ਗੋਡਿਆਂ ਭਾਰ ਰਾਜੇ ਸਾਹਮਣੇ ਡਿਗਦੇ ਨੇ।

ਰਾਜਾ : (ਗੁੱਸੇ 'ਚ) ਮਾਮਲਾ ਕੀ ਏ..., ਕੌਣ..., ਕਿਸ ਦੇਸ ਦਾ ਫਕੀਰ ਏਂ ਤੂੰ ?
ਰਾਂਝਾ : ਪੰਛੀਆਂ... ਜੋਗੀਆਂ... ਫਕੀਰਾਂ ਦੇ ਦੇਸ ਪੁੱਛੇਂ, ਸਾਨੂੰ ਸੁਣ ਸੁਣ ਆਵੇ ਹਾਸੀ ਓ। ਹਦ-ਅਣਹਦ ਦੋਇ ਜਾ ਛੂਟੇ, ਹਮ ਗਗਨ ਮੰਡਪ ਤਿਸ ਵਾਸੀ ਓ ਰੇ...।
ਰਾਜਾ : (ਸੋਚਦੇ ਹੋਇ) ਹੂੰ...। (ਹੀਰ ਵੱਲ) ਤੇ ਤੂੰ ਕੌਣ ਏਂ ਕੁੜੀਏ...।

 [ਹੀਰ ਮੌਨ ਹੈ। ਆਲੋਕਿਕ ਮੁਸਕਾਨ ਮੁਖ 'ਤੇ ਹੈ।]

ਸਹਿਤਾ : [ਹੀਰ ਨੂੰ ਚੁੱਪ ਦੇਖ ਕੇ] ਮੇਰੀ ਵਹੁਟੀ ਏ ਸਰਕਾਰ... ਹੀਰ।
ਹੀਰ : ਜੋ ਕੋਈ ਸਾਨੂੰ ਹੀਰੇ ਆਖੇ, ਦੋਜ਼ਖ ਜੂਨ... ਹੰਡਾਵੇ। ਹੀਰ ਮੋਈ ਤਾਂ ਰਾਂਝਾ ਹੋਈ, ਕੌਣ ਜੋ ਨਾਮ ਧਰਾਵੇ। ਹੁਣ ਕੌਣ ਜੋ ਨਾਮ ਧਰਾਵੇ।

         (ਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ)

ਸਹਿਤਾ : ਇਨ•ਾਂ ਦੀਆਂ ਮੋਮੋਠਗਣੀਆਂ 'ਚ ਨਾ ਆਇਓ ਸਰਕਾਰ। ਇਹ ਨਾਦ, ਖਪਰੀ, ਮੁੰਦਰਾਂ ਸਭ ਠੱਗੀ ਦੇ ਬਾਬ ਨੇ...। ਰੰਨਾਂ ਖਿਸਕਾਉਣ ਦੇ ਵੱਲ...।
ਬਾਪ : ਕੁੱਲ ਜਹਾਨ ਜਾਣਦਾ ਜੀ, ਜੰਨ ਜੋੜ ਕੇ ਵਿਆਹ ਲਿਆਂਦੀ ਏ। ਟਕੇ ਖਰਚ ਕੀਤੇ ਸਰਕਾਰ... ਟਕੇ  ।
ਰਾਜਾ : ਕੋਈ ਗਵਾਹ ...। [ਮੁੱਲਾ ਹੋਰੀਂ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ।]
ਮੁੱਲਾ : ਮੈਂ ਹਾਂ ਜੀ ਮੈਂ... ਹਾਂ ਨਾ । ਮੈਂ ਤੇ ਵਾਰੀ ਉਡੀਕਦਾਂ ਕਦੋਂ ਦੀ...। [ਅੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਫੜਕੇ] ਸਲਾਮ ਕਰੋ ਉਇ...। [ਹੀਰ-ਰਾਂਝੇ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਮੁੜਦੇ। ਫੜ ਕੇ ਰਾਜੇ ਵੱਲ ਘੁਮਾਂਦਾ ਹੈ।] ਉਇ ਏਧਰ ਮਰੋ...। [ਤਿਨਾਂ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਕੇ।] ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਗਵਾਹ ਹਾਂ। ਬਕੋ ਉਇ। [ਉਨ•ਾਂ ਦੇ ਸਿਰਾਂ ਤੇ ਮਾਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਸਿਰ ਹਿਲਾਂਦੇ ਹਨ।  ਖੁਸ਼ ਹੋ ਕੇ।] ਲਓ ਭਲਾ ਹੁਣ... ਏਸ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਗਵਾਹੀ ਹੋਰ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦੀ...।
ਰਾਜਾ : ਤੇ ਤੂੰ ਵਈ ਸਾਈੰ... ਜੋਗੀਆ..., ਕੋਈ ਗਵਾਹ ਹੈ ਤੇਰੇ ਕੋਲ ਵੀ..., ਤਾਂ ਬੁਲਾ...।
ਰਾਂਝਾ : ਗਵਾਹ ਤੇ ਹੈ ਰਾਜਿਆ, ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬੁਲਾਉਣ ਦੀ ਵੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਹਾਜਿਰ ਈ ਏ...।

         [ਸਾਰੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਕੇ ਏਧਰ ਉਧਰ ਦੇਖਦੇ ਹਨ।]

ਰਾਜਾ : ਕਿੱਥੇ ਹੈ ਤੇਰਾ ਗਵਾਹ...। (ਕੜਕਦਾ ਹੈ।)
ਮੁੱਲਾ : ਝੂਠ ਦਾ ਪੱਲਾ ਛੱਡ ਜੋਗੀਆ, ਸੱਚ ਤੇ ਗੱਲ ਮੁਕਾ..। ਵਿਖਾ..., ਭਲਾ ਕਿੱਥੇ ਹੈ ਤੇਰਾ ਗੁਆਹ।
ਰਾਂਝਾ :  [ਸਾਰੀਆਂ ਗਿਆਨ ਇੰਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ਛੂਹ ਕੇ ਸ਼ੁਕਰਾਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।] ਜੋ ਚਸ਼ਮ ਕਰੇਂਦੀ ਦੀਦ ਆਪਣਾ, ਤਾਨ ਆਪਣੀ ਸੁਣੇ ਜੋ ਕਾਨ ਸਾਈਂ। ਜਿਸ ਜੀਭਾ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸੁਆਦ ਚਖਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਸ ਥੀਂ ਆਪਣੀ ਬਾਸ ਪਾਈ। ਪੰਜਾਂ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਇਹ ਪਸਾਰ ਗਵਾਹ ਹੈ ਸਾਡਾ-ਸਾਖੀ-।
ਮੁੱਲਾ : (ਉÎÎÎੱਚੀ) ਮਕਰ ਨਾ ਖਿਲਾਰ..., ਗਵਾਹ ਵਿਖਾਲ।
ਰਾਜ : (ਕੜਕ ਕੇ) ਲੈ ਜਾਓ ਇਸ ਨੂੰ ਤੇ ਸੁੱਟ ਦਿਓ ਕਾਲ ਕੋਠੜੀ 'ਚ...। ਫਕੀਰ ਹੋ ਕੇ ਫਰੇਬ ਕਰਦਾ...।

          [ਸਿਪਾਹੀ ਰਾਂਝੇ ਨੂੰ ਫੜਦੇ ਹਨ। ਮੁੱਲਾ ਤੇ ਸਹਿਤਾ ਹੀਰ ਨੂੰ ਫੜਦੇ ਹਨ। ਰਾਜਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਦੋਹਂ ਅਸਮਾਨ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਕਰਕੇ ਹੁੰੰਕਾਰ ਮਾਰਦੇ ਹਨ...। ਇੰਦਰ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਤੇ ਹੀਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਾਲਾ ਸੰਗੀਤ ਮੁੜ ਉਭਰਦਾ ਹੈ।]

ਗੀਤ : ਹੀਰ ਨਾਲ ਫਿਰਾਕ ਕੇ ਆਹ ਮਾਰੀ, ਰੱਬਾ ਵੇਖ ਅਸਾਡੀਆਂ ਭੱਖਣ ਭਾਹੀਂ
 ਏਡਾ ਕਹਿਰ ਕੀਤਾ ਦੇਸ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ, ਏਸ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਕਾਦਰਾ ਅੱਗ ਲਾਈਂ
 ਰਾਂਝੇ ਹੱਥ ਉਠਾਇ ਦੁਆ ਮੰਗੀ, ਤੇਰਾ ਨਾਮ ਕਹਾਰ ਜਬਾਰ ਸਾਈਂ
 ਸਾਰਾ ਸ਼ਹਿਰ ਉਜਾੜ ਕੇ ਸਾੜ ਸੁੱਟੀਂ, ਏਸ ਦੇਸ 'ਤੇ ਗੈਬ ਦਾ ਗਜ਼ਬ ਪਾਈਂ
 ਏਸ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਕਾਦਰਾ ਅੱਗ ਲਾਈਂ - 2 –

 [ਹੀਰ-ਰਾਂਝੇ ਨੂੰ ਵੱਖੋ ਵੱਖ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵੱਲ ਧੂਹ ਕੇ ਲਿਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸੰਗੀਤ ਸਿਖਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਵੱਧਦਾ। ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਅੱਗ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਕੋਹਰਾਮ ਮੱਚਦਾ ਹੈ। ਤ੍ਰਾਹੀ-ਤ੍ਰਾਹੀ...। ਰਾਜਾ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੈ। ਲੋਕ ਭੱਜ-ਭੱਜ ਕੇ ਬਾਲਟੀਆਂ ਪਾਉਂਦੇ ਹੈ। ਅੱਗ ਹੋਰ ਭੜਕਦੀ ਹੈ...। ਡਰ ਕੇ ਪਿਛਾਂ ਹੁੰਦੇ ਨੇ...। ਅੱਗ ਦੀਆਂ ਲਪਟਾਂ ਬਣ ਕੇ ਪੀਰ ਹੀ ਤਬਾਹੀ ਮਚਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਰਾਜਾ ਵੀ ਅੱਗ ਬੁਝਾਂਦਾ ਹੈ।]

ਪੀਰ 1 : (ਲਪਟਾਂ ਵਾਂਗ ਨ੍ਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ) ਆਹ ਆਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਸੁਣ ਅੱਗ ਮੱਚੀ, ਵੇਖੋ ਰੱਬ ਦੀਆਂ ਬੇਪਰਵਾਹੀਆਂ ਨੂੰ
2 : ਲੱਗੀ ਅੱਗ ਚੌਤਰਫ ਜਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਸਾਰੇ, ਕੀਤਾ ਸਾਫ ਸਭ ਝੁੱਗੀਆਂ ਝਾਹੀਆਂ ਨੂੰ।
3 : ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਧੁੰਮ ਤੇ ਸ਼ੋਰ ਹੋਇਆ, ਖਬਰਾਂ ਪਹੁਚੀਆਂ ਪਾਂਧੀਆਂ ਰਾਹੀਆਂ ਨੂੰ।
4 : ਪਈ ਆਣ ਅਜ਼ਗੈਬ ਦੀ ਇਹ ਆਤਸ਼, ਲੱਗੀ ਮਹਲਾਂ ਤੇ ਕਿਲਿਆਂ ਖਾਈਆਂ ਨੂੰ...।
5 : ਰੱਬ ਆਸ਼ਕਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਆਹ ਸੁਣੀਂ, ਬਦਲਾ ਮਿਲਿਆ ਏ ਜ਼ੁਲਮ ਕਮਾਈਆਂ ਨੂੰ...।

 [ਅੱਗ ਦੇ ਭਾਂਬੜਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋਹੇਂ ਅੰਨੇ ਵੀ ਆ ਘਿਰਦੇ ਹਨ। ਦੋਹੇਂ ਉਡਦੇ ਵਰਕਿਆਂ ਨੂੰ ਫੜਦੇ ਭੱਜਦੇ ਹਨ।]

ਰਾਜਾ : ਇਹ ਕਿਹੀ ਕਿਆਮਤ ਦੀ ਅੱਗ ਹੈ...।
ਪੀਰ : ਨੀਰ ਨਹੀਂ ਕੋਈ ਅੱਗ ਨਹੀਂ, ਫਿਰਾਕ ਇਹ ਰਾਂਝੇ ਹੀਰ ਦਾ ਜੀ
2 : ਏਹ ਰਾਂਝਾ ਜ਼ਾਹਰਾ ਪੀਰ ਏ ਜੀ, ਹੀਰ ਰਾਂਝਾ, ਰਾਂਝਾ ਹੀਰ ਏ ਜੀ।
3 : ਸਭੇ ਪੀਰਾਂ ਦਾ ਇੱਕੋਂ ਪੀਰ ਏ ਜੀ। ਉਹ ਪੀਰ ਜੀ ਉਹ ਮੀਰ ਹੈ ਜੀ
ਰਾਜਾ : ਜਿਓਂ ਜਿਓਂ ਪਾਣੀ ਪਾਂਦੇ ਹਾਂ- ਹੋਰ ਭੜਕਦੀ..। ਅਣਹੋਣੀ...।
4 : ਹੀਰੇਂ ਰਾਂਝਾ, ਰਾਂਝਿਓਂ ਹੀਰ ਖੋਹੇਂ, ਨਹੀਂ ਹੋਰ ਅਣਹੋਣੀ ਹੋਵਣੀ ਜੇ।
5 : ਚੋਦ•ਾਂ ਤਬਕ ਹਿੱਲੇ ਉਨ•ਾਂ ਆਹ ਮਾਰੀ, ਜਗ ਖਾਕ ਦੀ ਢੇਰੀ ਹੋਵਣੀ ਜੇ।
 [ਥੋੜ•ੀ ਦੇਰ ਉਹੀ ਸੰਗੀਤ ਚੱਲਦਾ ਹੈ। ਰਾਜਾ ਗੋਡਿਆਂ ਦੇ ਭਾਰ ਡਿਗ ਕੇ ਦੁਆ ਕਰਦਾ। ਬਾਕੀ ਸਭ ਵੀ ਉਸੇ ਮੁਦਰਾ 'ਚ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪਰੀਆਂ ਹੀਰ ਵਾਲੀ ਚਾਦਰ ਚੱਕੀ ਆਉਂਦੀਆਂ... ਪਿੱਛੇ ਰਾਂਝਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਸੰਗੀਤ ਮੱਧਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਫੇਰ ਬਦਲਦਾ ਹੈ। ਰਾਂਝਾ ਚਾਦਰ ਉÎÎÎੱਤੇ ਨਮਾਜ ਦੀ ਮੁਦਰਾ 'ਚ ਬੈਠਦਾ ਹੈ।]
ਗੀਤ : ਲਿਆਓ ਹੀਰ ਸਿਆਲ ਜੋ ਦੀਦ ਕਰੀਏ...। ਜਾ ਕੇ ਆਖ ਰਾਂਝਾ ਤੈਨੂੰ ਅਰਜ਼ ਕਰਦਾ। ਸਾਨੂੰ ਮਿਹਰ ਦੇ ਨਾਲ ਦਿਖਾ ਸੂਰਤ। ਜਾ ਕੇ ਆਖ ਰਾਂਝਾ ਤੈਨੂੰ ਅਰਜ਼ ਕਰਦਾ..., ਹਾਂ ਅਰਜ਼ ਕਰਦਾ...।

 [ਸੈਹਤਾ ਅਦਬ ਨਾਲ ਹੀਰ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਕਰੀਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਨੂੰ ਰਾਂਝੇ ਨਾਲ ਬਿਠਾ ਕੇ ਸਿਜਦੇ 'ਚ ਬੈਠਦਾ ਹੈ।]

 ਆ ਜਾਹ ਵੇ ਦਿਲਬਰਾ ਵਾਸਤਾ ਈ - 2 -
 ਘੁੰਡ ਲਾਹ ਵੇ ਦਿਲਬਰਾ ਵਾਸਤਾ ਈ - 3 –

 [ਅੰਤਮ ਲਾਈਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਭ ਦੁਆ 'ਚ ਹੱਥ ਚੁੱਕਦੇ ਹਨ ਤੇ ਗਾਉਂਦੇ ਹਨ।]

 ਘੁੰਡ ਲਾਹ ਵੇ ਦਿਲਬਰਾ ਵਾਸਤਾ ਈ...।
 .................................................।
 .................................................
(ਦੋਹੇਂ ਅੰਨੇ ਲੱਭਦੇ ਹੋਏ ਮੁੜ ਆਉਂਦੇ ਹਨ)

ਅੰਨਾ ੧-: ਏਧਰ ਹੀ ਗਏ ਨੇ...

ਅੰਨਾ ੨-: ਹਾਂ, ਖੁਸ਼ਬੂਈ ਤੇ ਏਧਰੋਂ ਈ ਪਈ ਆਉਂਦੀ.......
(ਰਾਂਝੇ ਮੂਹਰੇ ਜਾ ਕੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਭਾਰ ਲਾਹ ਸੁਟਦੇ ਹਨ, ਸੁਖ ਦਾ ਸਾਹ ਲੈਂਦੇ ਹਨ,ਅੰਗੜਾਈ ਲੈ ਕੇ ਆਸਮਾਨ ਵੱਲ ਦੇਖਦੇ ਹਨ,ਜਿਵੇਂ ਕੁੱਬ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ਤੇ ਸਬ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗਾ ਹੋਵੇ। ਦੋਹੇਂ ਰਾਂਝੇ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਸਿਜਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮੁੱਲਾਂ ਦੂਰੋਂ ਦੇਖਦਾ ਹੈ। )