ਗੀਤਾਂਜਲੀ :ਪੰਜਾਬੀ ਰੂਪ

ਟੈਗੋਰ ਦਾ ਕਾਵ-ਸਾਗਰ
ਟੈਗੋਰ ਦੇ ਇਹ ਗੀਤ ਬ੍ਰ੍ਹਹਿ੍ਮਂਡੀ ਪ੍ਰੇਮ ਦੇ ਗੀਤ ਹਨ |ਉਹ ਬ੍ਰ੍ਹਹਿਮਂਡ ਜੋ ਬੇਜਾਨ ਅਣੂਆਂ ਦਾ ਪਸਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ,ਚੇਤਨਾ ਤੇ ਅਨਂਦ ਦਾ ਭਰਿਆ ਹੈ |ਜਿਸ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਮਹਾਕਵਿ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਵਿਚ ਛਲਕ ਗਿਆ|ਅਰਥਾਂ ਤੋਂ ਪਾਰ ਕਦੇ ਇਹ ਰਂਗ ਬਣਦਾ,ਕਦੇ ਗੂਂਜ |ਕਾਂਗੜਾ ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਚਿਤ੍ਰਾਂ ਵਿਚਲੀ ਸਖੀ ਕੈਨਵਸ ਚੋਂ ਨਿਕਲ ਗੀਤਾਂ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਚ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦਾ ਦਰ ਲਭਦੀ ਹੈ,ਤੂਫ਼ਾਨੀ ਰਾਤ ,ਕੜ੍ਕਦੀ ਬਿਜਲੀ ਉਸ ਨੂਂ ਕੁਝ ਨਹੀ ਸੁਝਦਾ|ਕਿਤੇ ਇਹ ਅਨਂਦ ਵਿਰਹੋਂ ਬਣਦਾ,ਕਿਤੇ ਅਰਜੋਈ|ਪਰ ਭੈਅ ਕਿਧਰੇ ਨਹੀਂ,ਆਸਥਾ ਹੈ ਅਸਤਿਤਵ ਵਿਚ ਜੋ ਡੋਲਦੀ ਨਹੀਂ|ਇਸੇਲਈ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸਾਂਝ ਤੇ ਮੌਤ ਵੀ ਨਵਜੀਵਨ ਦਾ ਦੁਆਰ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ|



੦
ਗੀਤਾਂਜਲੀ:ਟੈਗੋਰ:ਗੀਤ੧

ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਅਸੀਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ,
ਜਿਓਂ ਮੌਜ ਤੇਰੀ!
ਇਸ ਕੱਚੇ ਭਾਂਡੇ ਨੂੰ ,
ਤੂੰ ਕੈ ਵਾਰ ਖਾਲੀ ਕੀਤਾ,
ਤੇ ਭਰ ਦਿੱਤਾ ਮੁੜ ਸਜਰੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲ |
ਵਾਦੀਆਂ ਪਹਾੜਾਂ ਥੀਂ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਈ ਫ਼ਿਰਿਆ ਤੂੰ ,
ਇਸ ਕਾਹਨੀ ਜਹੀ ਬਾਂਸਰੀ ਨੂੰ ,
ਤੇ ਭਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਇਹਦੇ ਸਾਹੀਂ,
ਆਦਿ-ਕੁਆਰੀਆਂ ਤਾਨਾਂ |
ਅਜਰ ਅਮਰ ਤੇਰੀ ਛੋਹ ਨੇ,
ਅਲੂਏਂ ਜਹੇ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਦੇ,
ਕੜ੍ਹ ਪਾੜ ਛੱਡੇ,
ਤੇ ਝਰ ਝਰ ਪੈਂਦਾ ਹੁਣ ਉਸ ’ਚੋਂ,
ਜੋ ਕਦੇ ਨਾ ਝਰਿਆ,
ਅਕਹਿ, ਅਛੋਹ,
ਤੇਰੀਆਂ ਨੇਹਮਤਾਂ ਦੀ ਝੜੀ,
ਭਰਦੀ ਜਾਂਦੀ ਏ ਮੇਰੀ ਚੂਚੀ ਜਈ ਬੁੱਕ,
ਜੁਗ ਬੀਤੇ ਤੂੰ ਹਾਲੇ ਵੀ ਵਰਦਾਂ,
ਤੇ ਮੈਂ ਹਾਲੇ ਵੀ ਊਣਾ |
੨
ਜਦ ਤੂੰ ਗਾਉਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਸੁਣਾਇਆ,
ਇੰਜ ਲੱਗਾ ਮੈ ਮਰ ਜਾਵਾਂਗਾ,
ਖੁਸ਼ੀ ਦੇ ਮਾਰੇ ਦਿਲ,
ਪਾਰਾ ਪਾਰਾ ਖਿੰਡ ਜਾਵੇਗਾ;

ਤੇਰੇ ਮੁਖ ਵੱਲ ਦੇਖਦਾ ਹਾਂ,
ਹੰਝੂ ਅੱਖੀਆਂ ’ਚੋਂ ਚੋਅ ਜਾਂਦੇ,
ਮੈਲਾ ਕੁਸੈਲਾ ਖਰਵਾ,
ਜੋ ਵੀ ਹੈ ਮੇਰੇ ਜੀਵਨ ’ਚ,
ਖੁਰ ਜਾਂਦਾ ਇੱਕ
ਮਿੱਠੜੀ ਜੇਈ ਧੁਨ ’ਚ,
ਗੀਤਾਂ ਦੀ ਧੂਫ਼ ,
ਖੰਭ ਖਿਲਾਰ ਉਡ ਜਾਂਦੀ,
ਪਂਛੀ ਹੋ ਤੁਰ ਪੈਂਦੀ
ਸਾਗਰੋਂ ਪਾਰ |

ਮੈਂ ਜਾਣਦਾਂ ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਗੀਤਾਂ
ਨੂੰ ਮਾਣਦੈਂ ਆਨੰਦ ਲੈਂਦਾਂ,
ਤੇਰੇ ਹਜ਼ੂਰ ’ਚ ,
ਮੇਰੀ ਹੈਸੀਅਤ ਸਿਰਫ਼,
ਇੱਕ ਗਵਈਏ ਦੀ |

ਦੂਰ ਅਂਬਰ ਗਾਂਹਦੇ
ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਫ਼ੰਘਾਂ ਨਾਲ
ਮੈਂ ਛੋਹ ਲੈਂਦਾਂ ਤੇਰੇ ਪੈਰ,
ਛੋਹ ਜਿਸਨੂੰ ਲੋਚਦਿਆਂ
ਵੀ ਡਰਦਾਂ|

ਗਾਉਣ ਦੀ ਮਸਤੀ ’ਚ ਗੁਟ
ਬੇਖੁਦ ਹੋਇਆ ,ਮੈਂ ਯਾਰ ਬੁਲਾਇਆ
ਓਸ ਨੂੰ ਜੋ ਸਾਈਂ ਮੇਰਾ |
੩
ਤੇਰੇ ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਰਾਜ਼ ਮੈਂ
ਕੀ ਜਾਣਾਂ
ਤੇਰੀਆਂ ਤਾਨਾਂ ਦੀ ਲੋਅ
ਤਾਂ ਜਗ ਰੁਸ਼ਨਾਇਆ|

ਧੁਨਾਂ ਤੇਰੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਾਣ
ਤਾਂ ਅੰਬਰ ਅੰਬਰ ਧੜਕਣ|

ਪਾਵਨ ਸੁਰਧਾਰ ਤੇਰੀ
ਮੇਲ੍ਹਦੀ ਜਾਵੇ
ਪੱਥਰਾਂ ਪਹਾੜਾਂ ਨੂੰ ਖੋਰਦੀ
ਰਸਦੀ ਜਾਵੇ ਜ਼ੋਰੋ ਜ਼ੋਰ |

ਮੇਰਾ ਮਨ ਤਰਸੇ
ਤੇਰੀ ਤਾਨ ’ਚ ਤਾਨ ਮਿਲਾਵਾਂ,
ਤੜਪਾਂ ਤਰਲੇ ਪਾਵਾਂ,
ਤੁਤਲਾਵਾਂ,
ਬੋਲ ਮੇਰੇ ਪਰ
ਗੀਤ ਨਾ ਬਣਦੇ,
ਘਬਰਾਵਾਂ,ਕੁਰਲਾਵਾਂ,
ਕੂਕ ਕੂਕ ਰਹਿ ਜਾਵਾਂ|

ਹੇ ਪ੍ਰਭੋ!ਤੂੰ ਹਿਰਦਾ ਮੇਰਾ
ਫ਼ਾਹ ਲਿਆ,ਇਨ੍ਹਾ ਅੰਤਹੀਨ
ਸੁਰਾਂ ਦੇ ਪਾਸ਼ ਅੰਦਰ|


੪
ਹੇ ਪ੍ਰਾਣਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਾਣ,
ਕਰਾਂ ਜਤਨ ਮੈਂ
ਦਮ-ਦਮ,
ਇਹ ਤਨ
ਪਾਕ-ਸਾਫ਼
ਮੈਂ ਰਖਾਂ,
ਜਾਣਾ ਮੈਂ,ਤੇਰੀ ਹੀ
ਮਘਦੀ ਛੋਹ ਮੇਰੇ
ਅੰਗ-ਅੰਗ ਸਮਾਈ |

ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਾਂ ਮੈਂ
ਹਰ ਦਮ.
ਸੋਚਾਂ ਮੇਰੀਆਂ ’ਚ ਕੋਈ
ਝੂਠ ਨਾ ਸੰਨ੍ਹ ਲਾ ਜਾਵੇ,
ਜਾਣਾ ਮੈਂ , ਤੂੰ ਹੀ ਉਹ
ਸੱਚ ਹੈਂ,ਜੀਹਨੇ ਜਹਿਨ
ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਤਰਕ ਦੀ
ਜੋਤ ਜਗਾਈ |

ਜਤਨ ਕਰਾਂ ਜੀ ਤੋੜ
ਮੈਂ ਦਮ ਦਮ,ਦੂਰ ਰਖਾਂ
ਹਰ ਬੁਰਾਈ ਹਿਰਦੇ ਤੋਂ,
ਚੜਦੀ ਰਖਾਂ ਪ੍ਰੀਤ ਦੀ ਪੀਂਘ,
ਜਾਣਾ ਮੈਂ , ਤੇਰਾ ਹੀ ਹਿੰਡੋਲਾ
ਸਜਿਆ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਦੀ ਕੰਦਰਾ
ਅੰਦਰ, ਮੇਰੀ ਦਮ ਦਮ ਕੋਸ਼ਿਸ਼
ਇਹੋ, ਤੂੰ ਹੀ ਤੂੰ ਮਹਿਕੇਂ ਮੇਰੇ
ਦਮ ਦਮ,ਹਰ ਝਲਕਾਰੇ ਅੰਦਰ,
ਜਾਣਾ ਮੈਂ, ਤੇਰੀ ਹੀ ਸੌਗਾਤ ਪ੍ਰਭੂ,
ਮੈਂ ਬਲ ਪਾਇਆ ਕਾਜ ਰਚਾਇਆ |


੫
ਘੜੀ ਪਲ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਬੈਠਾਂ,ਤੇਰੇ ਸੰਗ,
ਇਹੋ ਤਾਂਘ ਮੇਰੀ,ਇਹੋ ਮੰਗ ,
ਹਥਲੇ ਕੰਮ ਮੁਕਾ ਲਵਾਂਗਾ ਬਿਂਦ ਬਾਦ|

ਤੇਰਾ ਮੁਖੜਾ ਔਝਲ ਹੋਇ,
ਤਾਂ ਦਿਲ ਟਿਕਦਾ ਨਹੀ ,
ਬਰੇਤੇ ਪਈ ਮਛੀ ਵਾਂਗ ਤੜਫ਼ਦਾ ;
ਕੰਮ ਬੋਝ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਮੈਨੂੰ ,
ਸਾਹਾਂ ਦਾ ਸਮੰਦਰ,ਛੋਰ ਹੀਨ ,
ਕੱਟਿਆਂ ਨਹੀ ਕੱਟਦਾ |

ਰੁੱਤ ਹੁਨਾਲੀ ਅੱਜ
ਮੇਰੀ ਬਾਰੀ ’ਤੇ ਆਈ,
ਠੰਡੇ ਹੋਕੇ ਭਰਦੀ,
ਗੁਣਗੁਣ ਕਰਦੀ;
ਭੌਂਰੇ ਭਾਟਾਂ ਵਾਂਗ
ਗੁਣਗੁਣਾਉਂਦੇ,
ਝੁਕ ਝੁਕ ਜਾਂਦੇ
ਫ਼ੁੱਲਾਂ ਦੇ ਹਜ਼ੂਰ|

ਇਹ ਤੇ ਚੁਪ ਬੈਠਣ ਦੀ ਬੇਲਾ,
ਤੇਰੇ ਸਾਵ੍ਹੇਂ ਢੁਕ ਬੈਠਣ ਦੀ,
ਹੜਿਆਏ ਅਨੰਦ ਭਂਵਰ ਵਿਚ
ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸੁਹਾਗ ਗਾਉਣ ਦੀ ,
ਸਵਂਬਰ ਰਚਾਉਣ ਦੀ |




ਗੀਤ:੬
ਤੋੜ ਲੈ ਇਹ ਸੁਕੜਾ ਜਿਹਾ ਫ਼ੁੱਲ,
ਛੇਤੀ ਕਰ ਦੇਰ ਨਾ ਲਾ,
ਹਾਏ ਰੱਬਾ! ਕਿਤੇ ਝੜ ਈ ਨਾ ਜਾਏ,
ਹੋ ਨਾ ਜਾਏ ਖਾਕ|

ਗਲੇ ਦੀ ਮਾਲਾ ’ਚ ਥਾਂ ਦੇ ਭਾਵੇਂ ਨਾ,
ਬਸ ਉਸ ਦਰਦੀਲੀ ਛੋਹ ਦਾ
ਮਾਣ ਬਖਸ਼ ਦੇ, ਹਥੀਂ ਤੋੜ ਲੈ ਆਪਣੇ |
ਹਾਏ ਰੱਬਾ !ਕਿਤੇ ਆਥਣ ਵੀ ਨਿਕਲ ਜਾਏ,
ਮੇਰੇ ਜਾਗਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ,ਘੜੀ ਨਿਕਲ ਜਾਏ,
ਭੇਂਟਾ ਦੀ;ਅੰਤਮ |

ਭਾਵੇਂ ਰੰਗ ਨਹੀ ਇਸ ਦੇ ਇਸ ਜੋਗੇ,
ਮਹਿਕ ਵੀ ਹੈ ਮੁਰਝਾਈ,
ਫ਼ੇਰ ਵੀ ਆਪਣੀ ਟਹਿਲ ’ਚ ਲੈ ਲੈ,
ਹਾਲੇ ਵੀ ਕੁਝ ਸਾਹ ਅਟਕੇ ਨੇ :
ਤੋੜ ਲੈ ਇਸ ਸੁਕੜੇ ਜਏ ਫ਼ੁੱਲ ਨੂੰ |


ਗੀਤ:੭
ਮੇਰੇ ਗੀਤ ਅੱਜ ਸਾਰੇ ਛੰਦ ਅਲੰਕਾਰ ਲਾਹ ਆਏ ਨੇ ,
ਹੁਣ ਤੇਰੇ ਅੱਗੇ ਝੂਠ ਇਹ ਹਾਰ ਸਿਂਗਾਰ ਭਲਾ ਕੀ ਖੋਹੰਦੇ ਨੇ ,
ਬਸ ਪਰਦਾ ਹੀ ਬਣਦੇ ਨੇ ਤੇਰੇ ਮੇਰੇ ਦਰਮਿਆਂ ,
ਇਨਾਂ ਗਹਣਿਆਂ ਦੀ ਖਣ-ਖਣ 'ਚ ,
ਤੇਰੇ ਅਲੂਂਏ ਜਏ ਬੋਲ ਰੁਲ ਜਾਂਦੇ ,
ਤੇਰੇ ਮੋਹਰੇ ਮੇਰਾ ਕਵੀ ਹੋਣ ਦਾ ਹੰਕਾਰ ,
ਸਂਗਦਾ ਖੁਰ ਗਿਆ ,
ਹੇ ਮਹਾਕਵੀ ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਚਰਣਾਂ 'ਚ ਹਾਂ,
ਮੇਹਰ ਕਰ ਮੇਰਾ ਜੀਵਨ ਸਾਦ -ਮੁਰਾਦ ਕਰ ਦੇ ,
ਬੰਸੀ ਵਾਂਗ ਆਪਣੇ ਸੁਰਾਂ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਛੇਦ-ਛੇਦ ਭਰ ਦੇ .


ਗੀਤ:੮
ਓ ਪਿਆ ਬਾਲ ਬੇਚਾਰਾ,ਸੋਨੇ ਮੜਿਆ,
ਕੀਮਤੀ ਚੋਗਾ ਰੇਸ਼ਮੀ,ਮੋਤੀਂ
ਜੜਿਆ, ਲੜੀਆਂ ਲਟਕਣ ਪੈਰੀਂ ਅਟਕਣ,
ਕਦਮ ਕਦਮ ਤੇ ਠੇਡੇ ,ਮਜ਼ਾ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ
ਏ ਸਾਰਾ ਕਿਹੜੇ ਦਿਲ ਹੁਣ ਖੇਡੇ |

ਦਾਗ ਧੱਬੇ ਦੇ ਖੋਫ਼ੋਂ ਠਰਿਆ,ਛਿਜਣੋ ਡਰੇ
ਖੁੰਗੀਓਂ ਡਰਿਆ ,ਸਾਰੇ ਜਗ ਤੋਂ ਬਚ ਬਚ ਬਹਿਂਦਾ,
ਤੁਰਨੋ ਵੀ ਹੈ ਸਹਮਿਆ ਰਹਿਂਦਾ |

ਜੇ ਇਨ੍ਹਾ ਗਹਣਿਆ ਬੰਨਣ ਹੀ ਬਣਨਾ,
ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਨਰੋਈ ਛੋਹ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ,
ਦੂਰ ਦੂਰ ਹੀ ਕਰਨਾ ,
ਜਗ ਦੇ ਅਲਬੇਲੇ ਮੇਲੇ ਵਿਚ,
ਪੈਰ ਧਰਨੋਂ ਵੀ ਬਰਜਿਤ ਕਰਨਾ,
ਤਾਂ ਮਾਂ ਇਸ ਸਜਧਜ ਦਾ ਫ਼ਾਇਦਾ ਕੀ!
ਇਹ ਤਾਂ ਨਿਰਾ ਘਾਟੇ ਦਾ ਸੌਦਾ |


ਗੀਤ:੯
ਮੂਰਖ ਆਪਣੀ ਹੀ ਘਨੇੜੀ ਚੜਨਾ ਚਾਹੇਂ!
ਆਪਣੇ ਈ ਮੋਢੀਂ! ਓ ਭਿਖਾਰੀਆ ,ਆਪਣੇ
ਹੀ ਦਰ ’ਤੇ ਮੰਗਣ ਆਇਆਂ!

ਸਰੇ ਬੋਝ ਉਸਦੇ ਬੋਝੇ ਪਾ ਦੇ, ਜੋ ਝਲ
ਸਕਦਾ ਹੈ, ਐਵੇਂ ਮੁੜ ਮੁੜ ਨਾ ਦੇਖ,
ਪਛਤਾਵਾ ਨਾ ਪਾਲ |

ਖਾਹਿਸ਼ਾਂ ਜਿਸ ਦੀਵੇ ਦੇ ਕੰਨੀਂ ਫੂਕ ਦਿੰਦੀਆਂ,
ਚੂਸ ਜਾਂਦੀਆਂ ਉਸਦੀ ਲੌਅ, ਇੱਕੋ ਸਾਹੇ|
ਨਾਪਾਕ ਨੇ ਇਹ ,ਹੱਥ ਇਨ੍ਹਾ ਦੇ ਮੈਲੇ-ਲਿਬੜੇ,
ਕਬੂਲ ਨਾ ਇਨ੍ਹਾ ਦੇ ਤੋਹਫ਼ੇ,
ਕਬੂਲ ਕਰ ਉਹੀ, ਮੁਹਬਤ
ਸੁੱਚੀ ਜੋ ਝੋਲੀ ਪਾਵੇ ਤੇਰੀ,
- ਜੋ ਵੀ |



ਗੀਤ:੧੦
ਇਹੋ ਤਾਂ ਹੈ ਤੇਰੀ ਚੌਂਕੀ, ਜਿਥੇ ਚਰਣ ਤੇਰੇ ਸੋਹਣ,
ਰਹਿਣ ਨਿਮਾਣੇ ਜਿਥੇ, ਹੀਣਿਓਂ ਹੀਣੇ, ਜੋ ਹੋ ਕੇ
ਵੀ ਅਣਹੋਏ |

ਜਦ ਵੀ ਤੈਨੂੰ ਸੀਸ ਝੁਕਾਵਾਂ, ਸਿਰ ਨਾ ਮੇਰਾ ਪਹੁਂਚੇ
ਉਨ੍ਹਾ ਨਿਵਾਣਾ ਤਾਈਂ , ਜਿੱਥੇ ਚਰਣ ਤੇਰੇ ਸੋਹਣ,
ਹੀਣਿਓਂ ਹੀਣੇ, ਜੋ ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਅਣਹੋਏ |

ਹੰਕਾਰ ਕਦੇ ਨਾ ਪਹੁਂਚੇ ਉੱਥੇ,
ਜਿੱਥੇ ਤੂੰ ਫਿਰੇਂ ਫ਼ਕੀਰੀ ਵੇਸ,
ਨਿਮਾਣਿਆ ਵਿਚ ਨਿਮਾਣਾ
ਹੋਇਆ, ਜਿੱਥੇ ਰਹਿਣ ਹੀਣਿਓਂ
ਹੀਣੇ, ਜੋ ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਅਣਹੋਏ |


ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਕਦੇ ਨਾ ਲਭਿਆ
ਉਹ ਕੁੰਜ ਉਹ ਬੇਲਾ,
ਨਿਵਾਸਿਆਂ ਨਾਲ ਨਿਵਾਸੇਂ ਜਿੱਥੇ,
ਤੂੰ ਹੋ ਕੇ ਸਖਾ ਸਹੇਲਾ,
ਰਹੇ ਨਿਮਾਣਿਆਂ ਸੰਗ ,
ਜੋ ਹੀਣਿਓਂ ਹੀਣੇ,
ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਅਣਹੋਏ |



ਗੀਤ:੧੧
ਛੱਡ ਪਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਭਜਨ ਕੀਰਤਨ,
ਛੱਡ ਸੁੱਟ ਕਾਠ ਦੀ ਮਾਲਾ|
ਸੁੰਨੇ ਏਸ ਸ਼ਿਵਾਲੇ ਅੰਦਰ,
ਦਰ ਬੂਹੇ ਸਭ ਢੋਈ,
ਨ੍ਹੇਰੀ ਨੁਕਰ ਮੱਲੀ ਬੈਠਾਂ,
ਕਿਸ ਨੂੰ ਪਿਆ ਧਿਆਵੇਂ ?
ਖੋਲ ਕੇ ਅਖੀਆਂ ਵੇਖ ਨਜ਼ਾਰਾ,
ਰਬ ਤੇਰਾ ਨਾ ਇਥੇ |

ਉਹ ਤਾਂ ਉੱਥੇ, ਕਿਰਸਾਨ
ਵਾਹ ਰਿਹੇ ਜਿਥੇ, ਬਂਜਰ
ਸਖਤ ਜ਼ਮੀਨ, ਰੋੜੀ ਕੁਟਣ
ਰਾਹ ਬਣਾਵਣ ਜਿਥੇ ਉਹ ਮਜ਼ਦੂਰ |
ਸਿਖਰ ਦੁਪਿਹਰੇ ਵਰ੍ਹਦੀ ਰੁੱਤੇ,
ਉਹ ਤੇ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾ ਦੇ ,
ਮਿੱਟੀਓ ਮਿੱਟੀ ਹੋਇਆ,
ਉਲਝੇ ਕੇਸ ਤੇ ਹਥੀਂ ਅੱਟਣ |
ਫੂਕ ਇਹ ਚੋਗਾ ਗੇਰੂਆ,
ਉਤਰ ਆ ਭੋਇਂ ਪਥਰੀਲੀ,
ਨਾਲ ਖਲੋ ਆ ਉਹਦੇ|

ਮੁਕਤੀ ਇਹ ਤੂੰ ਕਿਥੋਂ ਭਾਲੇਂ,
ਕਿਥੋਂ ਹੈ ਇਹ ਮੋਖ ?
ਸਾਡਾ ਸਾਈਂ ਤਾਂ ਆਪ ਸਮਾਇਆ,
ਸਾਰੇ ਏਸ ਪਸਾਰੇ ਅੰਦਰ,
ਹੋਇਆ ਬਂਦੀ ਚਾਈਂ ਚਾਈਂ;
ਸਦਾ ਸਦਾ ਲਈ ਨਾਲ
ਅਸਾਂ ਪ੍ਰਣਾਇਆ |

ਛੱਡ ਸਮਾਧੀਆਂ ਬਾਹਰ ਆ ਜਾ ,
ਪਰਾਂ ਕਰ ਧੂਫ਼ ਸੁਗੰਧੀਆਂ |
ਕੀ ਹੋਇਆ ਜੇ ਹੋਇਆ ਮੈਲਾ,
ਸਿਰ ਉਹਦੇ ਦਾ ਸਾਫ਼ਾ,
ਕੀ ਹੋਇਆ ਜੇ ਗਲ ਨੇ ਲੀਰਾਂ,
ਗਲ ਨਾਲ ਉਹਨੂ ਲਾ ਲੈ,
ਨਾਲ ਖਲੋ ਤੇ ਦੋ ਚਾਰ ਬੂਂਦਾਂ,
ਉਹਦੇ ਮੁੜਕੇ ਵਿਚ ਰਲਾ ਦੇ|



ਗੀਤ:੧੨
ਯਾਤਰਾ ਮੇਰੀ ਲੰਮੀ,ਯੁਗੋ ਯੁਗ ਲੰਮੀ,
ਪੈਂਡਾ ਲੰਮਾ ਵਲ ਵਲੇਵਿਆਂ ਵਾਲਾ,

ਮੈਂ ਤਾਂ ਤੁਰਿਆ ਸਫ਼ਰ ਨੂੰ ,
ਆਦ ਕਿਰਣ ਦੇ ਰਥ ’ਤੇ ਚੜਿਆ,
ਜਗ ਦੇ ਓਹਰੇ ਮਾਰਗ ਗਾਂਹਦਾ,
ਪਂਧ ਮੁਕਾਉਂਦਾ,ਛੱਡ ਆਇਆਂ ਪੈੜ,
ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਤਾਰਿਆਂ ’ਤੇ ਨਛਤਰਾਂ ਤਾਈਂ |

ਮਾਰਗ ਜੋ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਲੈ ਕੇ ਆਵੇ,
ਹੈ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਮਾ ,ਸੂਖਮ ਤੋਂ ਸੂਖਮ
ਉਹ ਵਿਦਿਆ , ਜਿਸ ਤੋਂ ਧੁਨ
ਵਿਚ ਸਾਦਗੀ ਆਵੇ |

ਘਰ ਆਪਣੇ ਪਹੁਂਚਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ,
ਹਰ ਇੱਕ ਦਰ ਖੜਕਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ,
ਭਵੇਂ ਲੱਗੇ ਲੱਖ ਪਰਾਇਆ,
ਅਂਬਰੋ ਅਂਬਰ ਪੈਂਦੀ ਖਾਕ ਛਨਣੀ,
ਫਿਰ ਕਿਤੇ ਅੰਤ ਗੁਫ਼ਾ ਉਹ ਆਉਂਦੀ,
ਧੁਰ ਅੰਦਰ ਦੀ |

ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਮੂਂਦ ਲਵਾਂ ਮੈਂ,
ਦੂਰ ਦੁਰਾਡੇ ਭੌਂਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ,
ਫ਼ਿਰ ਨਿਕਲੇ ਬਰਬਸ ਮੂਹੋਂ,
"ਵੇਖਾਂ, ਆਹ ਰਿਹਾ ਤੂੰ |"

"ਕਿੱਥੇ ਹੈਂ" ਦੀ ਗੂਂਜੇ ਕੂਕ ,
ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨਦੀਆਂ ਸਮੰਦਰਾਂ ਅੰਦਰ
ਹੰਝੂ ਹੰਝੂ ਇਹੋ ਸਵਾਲ;
ਗੂਂਜੇ ਉਹੋ ਭਰੌਸਾ ਵਂਡਦੀ,
ਜਗ ਨੂੰ ਸਰੋਬਾਰ ਪਈ ਕਰਦੀ,
"ਹਾਂ!ਮੈਂ ਹਾਂ,ਹਾਂ ਮੈਂ ਹਾਂ!"



ਗੀਤ:੧੩
ਜਿਹੜਾ ਗੀਤ ਮੈਂ ਗਾਉਣ ਨੂੰ ਆਇਆਂ,
ਉਹ ਤੇ ਪਿਆ ਅਣਗਾਇਆ |

ਸਾਜਾਂ ਨੂੰ ਸਾਧਦਿਆਂ ਸੁਰ ਕਰਦਿਆਂ
ਈ ਉਮਰ ਗੁਜ਼ਰ ਗਈ |
ਹਾਲੇ ਵੀ ਵੇਲਾ ਨਹੀ ਆਇਆ,
ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਲੈਅ ਤਾਰ ਤਾਰ
ਪਈ, ਊਂਈ..., ਦਿਲ ਪੀੜ
ਨਾਲ ਭਰਿਆ, ਚਾਹਨਾ ਦੀ ਪੀੜ|

ਹਾਲੇ ਬੂਰ ਨਹੀ ਪਿਆ;ਬਸ ਹਵਾ
ਲਂਘਦੀ ਏ ਕੋਲੋਂ ਦੀ,ਹੌਕੇ ਭਰਦੀ |

ਮੈਂ ਉਸ ਦੀ ਸੂਰਤ ਨਹੀ ਦੇਖੀ,
ਨਾ ਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣੀ ਹੈ ;
ਹਲਕੀ ਹਲਕੀ ਕਦਮਾ ਦੀ
ਆਹਟ ਬਸ ਕੰਨੀ ਪਈ ਹੈ,
ਉਹ ਮੇਰੇ ਘਰ ਮੋਹਰਿਓਂ ਲਂਘਿਆ |

ਉਮਰਾਂ ਲੰਮਾ ਚੁਪਹਿਰਾ ਬੀਤ ਚਲਿਆ,
ਉਹਦੀ ਰਾਹ ਜੋਹਂਦਿਆ,
ਪਰ ਜੋਤ ਤਾਂ ਹਾਲੇ ਵੀ ਜਗੀ ਨਹੀ,
ਮੈਂ ਕਿਵੇਂ ਬੁਲਾਵਾਂ ਓਸ ਨੂੰ ,
ਘਰ ਹਲੇ ਹਨ੍ਹੇਰਾ |

ਉਹਦੇ ਮਿਲਣ ਦੀ ਆਸ ’ਤੇ
ਜੀਵਿਆ ਹਾਂ ਮੈਂ , ਪਰ ਉਹ
ਘੜੀ ਤਾਂ ਕਿਤੇ ਦਿਖਦੀ ਨਹੀ |



ਗੀਤ:੧੪
ਖਾਹਿਸ਼ਾਂ ਨੇ ਘੇਰਾ ਪਾਇਆ ਤੇ
ਹੂਕ ਮੇਰੀ ਦਰਦੀਲੀ, ਹਰ
ਬਾਰ ਰਖ ਲੈਂਦਾ ਮੈਨੂੰ ,
ਤੂੰ ਠੋਕਰ ਮਾਰ ;
ਤੇਰੀ ਇਹ ਡਾਹਡੀ ਦਿਆ
ਮੇਰੇ ਜੀਵਨ ’ਤੇ ਛਾਈ ਰਹੀ ਏ,
ਪਲ-ਪਲ |

ਦਿਨ-ਦਿਨ ਤੂੰ ਘੜਿਆ ਮੈਨੂੰ ,
ਪਾਤਰ ਕੀਤਾ ਓਸ ਸਾਦਗੀ ਦਾ,
ਅਣਮੁੱਲੇ ਤੋਹਫ਼ੇ ਮੇਰੀ ਝੋਲੀ ਪਾਏ,
ਬਿਣਮੰਗੇ -ਇਹ ਅਂਬਰ, ਇਹ ਲੌਅ,
ਜੀਵਨ,ਇਹ ਦੇਹ, ਇਹ ਮਨ ਲੁਟਾਏ-
ਮੂੰਹਜ਼ੋਰ ਖਾਹਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਚੁਂਗਲ ਤੋਂ
ਬਚਾਈ ਰਖਿਆ ਮੈਨੂੰ |

ਅਜਿਹੇ ਵੀ ਸਮੇਂ ਆਏ ਜਦ
ਢੇਰੀ ਢਾਈ ਪਿਆ ਰਿਹਾ ਮੈਂ,
ਤੇ ਅਜਿਹੇ ਵੀ ਪਲ ਜਦ
ਸੁੱਤਾ ਉਠਾ ਅਭੜਵਾਹ
ਨਸ ਤੁਰਿਆ ਮਂਜ਼ਿਲ ਵਲ;
ਪਰ ਬੇਦਰਦੀ ਨਾਲ ਤੂੰ
ਛੁਪਾ ਲਿਆ ਖੁਦ ਨੂੰ ,
ਰੂਪੋਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ ਨਜ਼ਰੋਂ |

ਬਾਰ ਬਾਰ ਦੁਰਕਾਰ ਕੇ ਮੈਨੂੰ
ਤੂੰ ਇਸ ਜੋਗਾ ਕਰਦਾਂ ,ਕਿ ਤੇਰੇ
ਨੇੜੇ ਹੋ ਪਾਵਾਂ ,ਘਾਟਾਂ ਦੀ ਜਿਲ੍ਹਣ ’ਚੋਂ,
ਡਗਮਗਾਉਂਦੀਆਂ ਖਹਿਸ਼ਾਂ ’ਚੋਂ
ਬਾਂਹ ਫੜਦਾਂ ਕਿ ਗਲ ਲਗ ਪਾਵਾਂ ਤੇਰੇ |



ਗੀਤ:੧੫
ਮੈਂ ਤਾਂ ਤੇਰੇ ਗੀਤ ਗਾਉਣ ਨੂੰ ਆਇਆਂ,
ਆਲੀਸ਼ਾਨ ਭਵਨ ਵਿਚ ਤੇਰੇ,
ਇਕ ਨੁਕਰੇ ਬੈਠਾਂ|

ਤੇਰੇ ਇਸ ਜਹਾਨ ਅਂਦਰ,
ਕੋਈ ਕੰਮ ਨ੍ਹੀ ਮੇਰਾ,
ਮੇਰੇ ਇਸ ਅਜਾਈਂ ਜੀਵਨ ਵਿਚੋਂ,
ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਧੁਨਾ ਹੀ ਫ਼ੁਟਦੀਆਂ,
ਆਵਾਰਾ ਭੋਂਦੀਆਂ ਧੁਨਾਂ|

ਜਦ ਰਾਤ ਦੇ ਸਿਆਹ ਮਂਦਰ ’ਚ,
ਸਮਾਂ ਹਥ ਬੰਨੀ ਖੜਾ,
ਮੌਨ ਅਰਾਧਨਾ ’ਚ,
ਹੁਕਮ ਦੇ ਮੈੰਨੂ,
ਖੜਾ ਹੋਵਾਂ ਤੇਰੇ ਸਾਹਵੇਂ,
ਤੇ ਗੀਤ ਗਾਵਾਂ|

ਸਵੇਰ ਦੀ ਹਵਾ ’ਚ,
ਜਦ ਸੋਨ ਰਂਗੀ ਦਿਲਰੁਬਾ ਦਾ,
ਸੁਰ ਮਘਿਆ,ਮਾਣ ਦੇ ਮੈਨੂੰ ,
ਮੈਂ ਪੇਸ਼ ਹੋਵਾਂ ਤੇਰੇ ਹਜ਼ੂਰ|



ਗੀਤ:੧੬
ਜਗ ਦੇ ਇਸ ਮੇਲੇ ਦਾ ,
ਬੁਲਾਵਾ ਆਇਆ ਮੈਨੂੰ,
ਜੀਵਨ ਮੇਰਾ ਵਡਭਾਗੀ ਹੋਇਆ|
ਅੱਖਾਂ ਨੇ ਰੱਜ ਰੱਜ ਡਿਠਾ,
ਕੰਨਾਂ ਨੇ ਰਸ ਚਖਿਆ|

ਏਸ ਉਤਸਵ ਦੀ ਘੜੀ,
ਮੇਰਾ ਜਿੰਮਾ ਸੀ ਇਹੋ,
ਕਿ ਛੇੜੀ ਰਖਾਂ ਸਾਜ,
ਜੋ ਵੀ ਵਸ ਸੀ ਮੇਰੇ,
ਮੈਂ ਵਾਹ ਲਾਈ ਪੂਰੀ|

ਹੁਣ, ਕੋਈ ਤਾਂ ਦਸੋ,
ਕੀ ਉਹ ਘੜੀ ਆਈ,
ਅੰਤ ਨੂੰ ਕਿ ਮੈਂ ਜਾਵਾਂ
ਅਂਦਰ ,ਦੀਦਾਰ ਕਰਾਂ
ਉਹਦਾ,ਤੇ ਮੌਨ ਅਰਾਧਨਾ
ਦਾ ਅਰਘ ਦਿਆਂ |



ਗੀਤ:੧੭
ਮੈਂ ਹਾਲੇ ਪਿਆ ਉਡੀਕਾਂ,
ਕਿਤੋਂ ਲਹਿਰ ਪਿਆਰ ਦੀ ਆਏ,
ਸਾਨੂੰ ਤੇਰੇ ਹਥ ਵਿਕਾਏ,
ਇਸੇ ਲਈ ਤਾਂ ਹੋਇਆ ਕੁਵੇਲਾ,
ਖੁਂਝਿਆ ਮੇਲਾ,ਮੈਂ ਦੋਸ਼ੀ,
ਭੁੱਲਾਂ ਨੇ ਢੇਰ|

ਨੇਮ ਕਨੂਨਾਂ ਦੇ ਫ਼ਂਦੇ ਲੈ,
ਨੂੜਨ ਦੀ ਖਾਤਿਰ ਮੈਨੂੰ ,
ਬਾਰ ਬਾਰ ਉਹ ਆਏ,
ਮੈਂ ਖਿਸਕ ਗਿਆ,
ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਫ਼ਾਹ ਨਾ ਪਾਏ|

ਮੈਂ ਹਾਲੇ ਪਿਆ ਉਡੀਕਾਂ,
ਕਿਤੋਂ ਲਹਿਰ ਪਿਆਰ ਦੀ ਆਏ,
ਸਾਨੂੰ ਤੇਰੇ ਹਥ ਵਿਕਾਏ|

ਲੋਕੀਂ ਊਜਾਂ ਲਾਉਣ,
ਆਖਣ ਬੇਪਰਵਾਹ,
ਸ਼ਕ ਰਤਾ ਨਾ ਭੋਰਾ,
ਉਹ ਆਖਣ ਸਚ ਖਰਾ|

ਆਈ ਹੱਟ ਵਧਾਉਣ ਦੀ ਵੇਲਾ,
ਖਿਂਡਿਆ ਮੇਲਾ,ਕੰਮ ਸਭ ਗਏ ਮੁਕਾ,
ਉਹ ਜੋ ਮੇਰੀ ਹੱਟੇ ਆਏ,
ਭਾਅ ਰਹੇ ਕਰਦੇ,
ਮੁੜ ਗਏ ਕਦਦੇ,
ਬੁੜਬੁੜ ਕਰਦੇ|

ਮੈਂ ਹਾਲੇ ਪਿਆ ਉਡੀਕਾਂ,
ਕਿਤੋਂ ਲਹਿਰ ਪਿਆਰ ਦੀ ਆਏ,
ਸਾਨੂੰ ਤੇਰੇ ਹਥ ਵਿਕਾਏ|




ਗੀਤ:੧੮
ਮਣਾਂਮੂਹੀ ਬੱਦਲ ਘਿਰ ਆਏ,
ਨ੍ਹੇਰਾ ਢੇਰਾਂ ਦੇ ਢੇਰ,
ਕਲਮਕੱਲਾ ਦਰ ਤੇਰੇ ਦੇ
ਬਾਹਰ ਖੜਾ ਮੈਂ,
ਓ ਪਿਆਰਿਆ!
ਕਿਉਂ ਤਰਸਾਏਂ?

ਚਹਲ ਪਹਲ ਦੀ ਵੇਲਾ ਸੀ ਜਦ ,
ਜੀਵਨ ਦੀ ਸਿਖਰ ਦੁਪਹਿਰੀ,
ਮੈਂ ਜਗ ਦੀ ਕਚਹਿਰੀ,
ਰੁਝਿਆ ਰਿਹਾ|
ਪਰ ਤਨਹਾਈਆਂ ਮਾਰੇ,
ਹਨੇਰੇ ਇਸ ਦਿਨ ’ਚ,
ਕੋਈ ਨਹੀ ਤੁਧ ਬਿਨ,
ਜਿਸ ਤੇ ਰਖਾਂ ਟੇਕ|

ਮੁਖੜੇ ਆਪਣੇ ਦੀ ਇਕ
ਝਲਕ ਵੀ ਜੇ ਤੂਂ ਨਾ ਦਿਖਾਈ,
ਪਿਠ ਕਰ ਛਡੀ ਉੱਕਾ ਹੀ,
ਮੇਰੇ ਵਲ,ਤਾਂ ਨਹੀ ਜਾਣਦਾ ਮੈਂ,
ਲੰਮੀਆਂ ਇਹ ਸਾਉਣ ਦੀਆਂ
ਝੜੀਆਂ ਕਿਂਜ ਕੱਟਾਂਗਾ ਮੈਂ|

ਡੂਂਘੀ ਛਾਈ ਆਸਮਾਨ ਦੀ
ਉਦਾਸੀ ਅਂਦਰ, ਦੇਰ ਤਾਈਂ
ਘੂਰਦਾ ਰਹਾਂ, ਤੇ ਦਿਲ ਮੇਰਾ,
ਵਿਹਵਲ ਹਵਾ ਦੇ ਨਾਲ,
ਰਹੇ ਵਿਲਕਦਾ|




ਗੀਤ:੧੯
ਜੇ ਤੂਂ ਬੋਲੇਂਗਾ ਨਹੀ,
ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਚੁਪ ਨਾਲ,
ਆਪਣਾ ਹਿਰਦਾ
ਭਰ ਲਵਾਂਗਾ,
ਹਂਢਾਵਾਂਗਾ ਉਹਨੂੰ |
ਇਕਟਕ ਉਡੀਕਾਂਗਾ ,
ਜਿਉਂ ਉਡੀਕੇ ਰਾਤ,
ਤਾਰਿਆਂ ਜੜੀ,
ਸਬਰ ਨਾਲ ਭਰੀ,
ਸਿਰ ਝੁਕਾਈ,
ਜਗਰਾਤੇ ਖੜੀ|

ਸਵੇਰ ਤਾਂ ਆਏਗੀ ਹੀ,
ਧੁਲ ਜਾਏਗਾ ਹਨੇਰਾ,
ਤੇਰੀ ਨਾਦ ਧੁਨ,
ਸੁਨਹਿਰੀ ਫ਼ੁਹਾਰਾਂ ਬਣ,
ਅਂਬਰ ਥੀਂ ਬਰਸੇਗੀ|

ਫ਼ੇਰ ਤੇਰੇ ਬੋਲ,
ਫ਼ਂਘ ਲਾ ਉਡਣਗੇ,
ਪਂਛੀਆਂ ਦੇ ਹਰ
ਆਲ੍ਹਣੇ ’ਚੋਂ ,ਗੀਤ
ਬਣ-ਬਣ;ਜਂਗਲ-
ਬੇਲੀਂ ਤੇਰੀਆਂ ਤਾਨਾਂ,
ਫ਼ੁੱਲ ਹੋ ਖਿੜਣਗੀਆ|



ਗੀਤ:੨੦
ਦਿਨ ਵੇਲੇ ਜਦ ਕਂਵਲ ਖਿੜੇ ਸੀ,
ਹਾਏ!ਮਨ ਮੇਰਾ ਰਿਹਾ ਭਟਕਦਾ,
ਮੈਂ ਅਣਭੋਲ ਰਿਹਾ ਅਣਜਾਣ|

ਝੋਲੀ ਮੇਰੀ ਖਾਲੀ ਤੇ
ਫ਼ੁੱਲ ਰਹੇ ਅਣਗੋਲੇ|

ਬਾਰ ਬਾਰ ਉਦਾਸੀ,
ਮੇਰੇ ਉਪਰ ਢਹਿਂਦੀ,
ਤੇ ਅਭੜਵਾਹਾ ਉਠਦਾ
ਸੁਫ਼ਨੇ ’ਚੋਂ,ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ
ਅਦਭੁਤ ਸੁਗੰਧੀਆਂ ਦੇ
ਭਿਜੇ ਭਿਜੇ ਨਿਸ਼ਾਨ
ਘੁਲੇ ਜੋ ਦਖਣੀ ਹਵਾਵਾਂ ’ਚ |

ਇਹ ਮਧਮ ਜਹੀ ਮਧੁਰਤਾ,
ਦਿਲ ਦੁਖਾਉਂਦੀ,ਭਰ ਦਿਂਦੀ
ਵਿਰਹੋਂ ਨਾਲ, ਤੇ ਇੰਜ ਲਗਦਾ
ਮੈਨੂੰ ਕਿ ਉਹ ਤੇ ਨਿੱਘੇ ਮੌਸਮਾਂ
ਦੀ ਲਹਿਰਾਉਂਦੀ ਜਹੀ ਸਾਹ ਸੀ,
ਪੂਰੇ ਹੋਣ ਨੂੰ ਤਾਂਘਦੀ|

ਮੈਂ ਨਹੀ ਸੀ ਜਾਣਦਾ ਉਦੋਂ,ਕਿ
ਉਹ ਤੇ ਇੰਨੇ ਨੇੜ੍ਹੇ ਸੀ ਮੇਰੇ,
ਮੇਰੀ ਹੀ ਸੀ ਉਹ, ਨਹੀ ਸੀ
ਪਤਾ ਕਿ ਇਹ ਮੂਰਤੀਮਾਨ
ਮਿਠਾਸ , ਖਿੜੀ ਹੈ ਮੇਰੇ ਹੀ
ਹਿਰਦੇ ਦੀਆਂ ਗਹਿਰਾਈਆ ’ਚ|




ਗੀਤ:੨੧
ਹੁਣ ਤਾਂ ਇਹ ਬੇੜੀ ਆਪਣੀ,
ਠਿੱਲਣੀ ਹੀ ਪਊ ਮੈਨੂੰ |
ਹਾਏ! ਏਸ ਕੰਢੇ ਖਲੋਤੇ ਜੁਗ ਬੀਤੇ
ਥੱਕੇ-ਹਾਰੇ ਮਰੀਅਲ ਚਾਲੇ|

ਬਹਾਰ ਤੇ ਤੁਰ ਗਈ,
ਹਂਢਾ ਕੇ ਆਪਣਾ ਖੇੜਾ |
ਤੇ ਹੁਣ ਮੁਰਝਾਏ ਬੁੱਸੇ ਫ਼ੁੱਲਾਂ
ਦਾ ਬੋਝਾ ਲਈ ਮੈਂ ਖੜਾ ਉਡੀਕਦਾਂ
ਡੰਗ ਟਪਾਉਂਦਾ |

ਲਹਿਰਾਂ ਤਾਂ ਮੁੰਹਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਈਆਂ,
ਹਨੇਰੀ ਜਹੀ ਬੀਹੀ ’ਚ ਫ਼ੜਫ਼ੜ ਕਰਦੇ
ਪੀਲੇ ਪੱਤੇ, ਲੜਖੜਾਉਂਦੇ ਕੰਢੇ ’ਤੇ ਆ ਡਿਗਦੇ|

ਕਿਹੜੀ ਸੁੰਨ ’ਚ ਨਜ਼ਰਾਂ ਟਿਕਾਈ ਬੈਠਾਂ ਤੂੰ!
ਕੀ ਇਹ ਝਰਨਾਹਟ ਜਹੀ ਹਵਾ ਦੀਆਂ ਰਗਾਂ
’ਚੋਂ ਲਂਘਦੀ,ਗੀਤ ਛੇੜਦੀ ਓਸ ਪਾਰ ਦੇ,
ਤੇਰੇ ਅੰਦਰ ਨਹੀ ਛਿੜਦੀ ?



ਗੀਤ:੨੨
ਸਾਉਣ ਦੀਆਂ ਘਣਘੋਰ ਘਟਾਵਾਂ ’ਚ
ਮਲ੍ਹਕ-ਮਲ੍ਹਕ ਪਬ ਧਰਦੀ,
ਤੁਰਦੀ ਪੋਲੇ ਪੈਰੀਂ,
ਲੰਘ ਜਾਂਦੀ ਟਿਕੀ ਰਾਤ ਵਾਂਗ,
ਸਭ ਪਹਿਰੂਆਂ ਨੂੰ ਭਰਮਾਉਂਦੀ|

ਅੱਜ ਭਲਕ ਨੇ ਮੂਂਦ ਲਈਆਂ
ਇਹਦੀਆਂ ਪਲਕਾਂ,ਖੋਰੂ ਪਾਉਂਦੀਆਂ
ਪੁਰੇ ਦੀਆਂ ’ਵਾਵਾਂ ਦੀ ਜਿੱਦੀ ਪੁਕਾਰ
’ਤੋਂ ਬੇਪਰਵਾਹ,ਸਦਾ ਜਾਗਦੇ ਨੀਲੇ
ਇਸ ਅਂਬਰ ਨੇ ਕਢ ਛਡਿਆ ਅੱਜ
ਲੰਮਾ ਸਾਰਾ ਘੁੰਡ|

ਜਂਗਲ-ਬੇਲਿਆਂ ਡੱਕ ਲਏ ਨੇ ਗੀਤ,
ਬੂਹੇ ਹਰ ਘਰ ਦੇ ਵੱਜੇ-ਢੋਏ|
ਸੁੰਨੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਗਲੀਆਂ ’ਚ
ਕੱਲਮਕੱਲਾ ਪਾਂਧੀ ਤੂੰ ਹੀ|
ਓ ਯਾਰ ਮੇਰੇ,ਮਹਿਬੂਬ ਮੇਰੇ,
ਦਰ ਸਭ ਖੁੱਲੇ ਮੇਰੇ ਘਰ ਦੇ
ਲੰਘ ਨਾ ਕੋਲੋਂ ਸੁਫ਼ਨਾ ਬਣ ਕੇ|



ਗੀਤ:੨੩
ਓ ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਸਖਾ!
ਏਸ ਤੂਫ਼ਾਨੀ ਰਾਤ ’ਚ
ਕੀ ਤੂੰ ਹੈਂ ਪਰਦੇਸੀ ਹੋਇਆ,
ਮੁਕਾਏਂ ਇਸ਼ਕ ਦੇ ਪੈਂਡੇ?
ਅਂਬਰ ਤਾਂ ਹਾਰੀ ਬੈਠਾ,
ਭਰਦਾ ਉਭੇ ਸਾਹ |

ਅੱਜ ਦੀ ਰਾਤ ਨੀਂਦ ਨੀ ਮੈਨੂੰ |
ਮੁੜ ਮੁੜ ਖੋਲਾਂ ਬੂਹਾ,ਹਨ੍ਹੇਰੇ ’ਚ
ਝਾਤੀਆਂ ਮਾਰਾਂ ਘੜੀ-ਮੁੜੀ,
ਓ ਮੇਰਿਆ ਬੇਲੀਆ!

ਕੁਝ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀ ਆਉਂਦਾ,
ਸਬ ਝਾਉਲਾ ਝਾਉਲਾ,
ਖੌਰੇ ਤੂੰ ਕਿਧਰ ਦੀ ਆਵੇਂ,
ਕਿਹੜਾ ਤੇਰਾ ਰਾਹ!

ਸਿਆਹ ਕਾਲੀ ਨਦੀ ਦੇ ਕਿਸ ਕੰਢੇ,
ਗੁਸੈਲੇ ਇਸ ਜਂਗਲ ਦੀ ਕਿਹੜੀ ਨੁੱਕਰੇ,
ਉਦਾਸੀ ਦੀਆਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਡੁਂਘਾਣਾਂ ’ਚੋਂ,
ਕਿਸ ਭੂਲ-ਭੁਲਈਆ ’ਚੋਂ,ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਤਕ
ਆਉਣ ਦਾ ਮਾਰਗ ਉਣਦਾ ਏਂ ਬੇਲੀਆ ?




ਗੀਤ:੨੪
ਦਿਨ ਜੇ ਹੰਭ ਗਿਆ ,ਪਰਿੰਦਿਆਂ ਜੇ ਬਿਸਾਰ ਦਿਤੇ ਨੇ ਗੀਤ
ਖੰਭ ਹਵਾ ਦੇ ਲੜਖੜਾਣ, ਲੈਣ ਜੇ ਉਭੇ -ਉਭੇ ਸਾਹ
ਤਾਂ ਪਰਦਾ ਖਿਚ ਦੇਈਂ,ਸਿਆਹ ਗੂੜਾ ਪਰਦਾ ,ਜਿਵੇਂ ਤੂੰ ਢਕ ਲੈਂਦਾ ਏਂ
ਧਰਤੀ ਸਾਰੀ ,ਨੀਂਦ ਦੀ ਕੂਲੀ -ਕੂਲੀ ਬੁਕਲ ਚ ,
ਤੇ ਪੋਲੇ -ਪੋਲੇ ਮੂੰਦ ਦਿੰਨਾਂ ਅਲਸਾਈਆਂ ਕੰਵਲ ਪੱਤੀਆਂ,
ਠੀਕ ਸਾਂਝ ਵੇਲੇ ,ਇਓਂ ਢਕ ਲੀਂ ਮੈਂਨੂੰ ਵੀ |
ਮੈਂ ਉਹ ਪਾਂਧੀ ,ਸਾਹ-ਸੱਤ ਹੀਣਾ, ਝੋਲੀ ਜਿਹਦੀ ਹੋਈ ਸਖਣੀ,
ਖੁਰ ਗਏ ਚਾਰੇ ਵਿਚ ਮਝਧਾਰ ,ਲੀੜੇ ਜਿਹਦੇ ਲੀਰੋ -ਲੀਰ ,
ਪੈਰੀਂ ਭੋਰੀਆਂ ਕੇਸੀਂ ਧੂੜ ;
ਹੁਣ ਕੰਗਾਲੀ ਢਕ ਲੈ ਉਹਦੀ ,
ਕਜ ਲੈ ਸਭ ਨੰਗੇਜ ;
ਜੀਵਨ ਮੁੜ ਖੇੜਾ -ਖੇੜਾ ਕਰਦੇ ,
ਮੇਹਰਾਂ ਭਰੀ ਰਾਤ ਸਿਰ ਧਰ ਦੇ |
                                    ਟੈਗੋਰ ੨੫
ਥਕੇਵੇਂ ਭਰੀ ਰਾਤ ਏ ,ਨੀਂਦ ਦੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਚ ਝੂਲ ਜਾਣ ਦੇ ,
ਬਿਨ ਹੀਲ-ਹੁਜ੍ਹਤ ਤੇਰੇ ਹਥ ਦੇ ਡੋਰ ,ਸੋ ਜਾਣ ਦੇ |
ਬਲ ਦੇ ਮੈਨੂੰ, ਐਞੇਂ ਗਰੀਬੜੀ ਜਹੀ ਪੂਜਾ ਲਈ ਤੇਰੀ ,
ਮੈਂ ਇਸ ਨਿਤਾਣੀ ਜਹੀ ਰੂਹ ਨੂੰ ਮਜਬੂਰ ਨਾ ਕਰਾਂ|
ਤੂੰ ਹੀ ਤਾਂ ਏਂ , ਜਿਸ ਦਿਨ ਦੀਆਂ ਥਕੀਆਂ-ਹਾਰੀਆਂ ਪਲਕਾਂ ਤੇ ਰਾਤ ਦਾ ਫਿਹਾ ਧਰਿਆ ,
ਨਜ਼ਰਾਂ ਚ ਤਾਜ਼ਗੀ ਭਰਨ ਨੂੰ , ਸਜਰੀ ਸਵੇਰ ਦੀ ਤਾਨ ਮਘਾਉਣ ਨੂੰ ,
ਤੂੰ ਹੀ ਚੰਦੋਲਾ ਕਰਿਆ |
                      ੨੬
ਉਹ ਆਇਆ ਨੇੜੇ ਹੋ ਬੈਠਾ ,ਪਰ ਮੈਂ ਸੁੱਤੀ ਦੀ ਸੁੱਤੀ ,
ਹਾਏ ਕੇਹੀ ਮੰਦਭਾਗਣ ਨੀਂਦ ਨੀ ਮੈਂ ਅਨਹੋਈ ਦੀ |
ਉਹ ਆਇਆ ਤਾਂ ਰਾਤ ਟਿਕੀ ਸੀ ,ਹੋਠੀਂ ਉਹਦੇ ਮੁਰਲੀ ਧਰੀ ਸੀ ,
ਉਸ ਦੀ ਤਾਨ ਤੇ ਸੁਰ ਹੋਏ ਸੁਫਨੇ ਹੋਰ ਸੁਨਹਿਰੀ  ਹੋਏ ,
ਰਸਭਿੰਨੇ ਅਲਸੋਏ|    
ਹਾਏ !ਕਿਉਂ ਮੈਂ ਸਾਰੀ ਰੈਣ ਵਿਹਾਈ,
ਕਿਉਂ ਮੈਂ ਉਹ ਸੂਰਤ ਨਾ ਵੇਖੀ ,
ਨ੍ਹਾ ਜਿਸਦੇ ਸਾਹੀਂ ਮੈਂ ਨਸ਼ਿਆਈ |
27
 ਚਾਨਣ ਕਿਥੇ ਹੈ,ਕਿਥੇ ਲੋਅ ?ਬਾਲੋ ਇਸ ਨੂੰ ,
 ਬਲਦੀਆਂ ਖਾਹਿਸ਼ਾਂ ਦੀ ਆਹੂਤੀ ਦਿਓ !
ਇਹ  ਦੀਵਾ ਤਾਂ ਛਿੱਟ ਚਾਨਣੀ ਦਾ ਤਿਹਾਇਆ ,
 ਮੇਰੇ ਹਿਰਦੇ ਦੀ ਹੋਣੀ ਵੀ ਕੀ ਇਹੋ ਹੈ ਬਸ ?
 ਉਫ!ਏਦੂੰ  ਤਾਂ ਮੌਤ ਚੰਗੀ ਮੇਰਿਆ ਮਾਲਕਾ| 
ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਤੇਰਾ ਦਰ ਖੜਕਾਇਆ ,
“ਪ੍ਰੇਮ ਸੁਨੇਹਾ ਲੈ ਮੈਂ  ਆਈ ,
ਸਾਈਂ ਤੇਰਾ ਹਾਲੇ ਜਾਗੇ ,
ਰਾਤ ਦੇ ਕੂੜ ਹਨੇਰੇ ਅੰਦਰ ,
ਤੈਨੂੰ ਪਿਆ ਪੁਕਾਰੇ |”
ਅੰਬਰ ਸਬ ਮੇਘਾਂ ਨੇ ਕੱਜਿਆ ,
ਮੋਹਲੇਧਾਰ ਪਿਆ ਮੀਂਹ ਬਰਸੇ ,
ਮੈਂ ਨਾ ਜਾਣਾ ਗੁਦਗੁਦੀ ਜਹੀ,
ਇਹ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਕੀ!ਹਾਏ
ਇਹਦੇ ਅਰਥ ਅਵਲੜੇ ਮਾਏ|
ਬਿੰਦ ਭਰ ਦਮਕੀ ਬਿਜਲੀ ,
ਗੂੜੀ -ਗੂੜੀ ਹੋਰ ਸਿਆਹੀ ,
ਲੱਪ ਅਖੀਆਂ ਤੇ ਮਲ ਗਈ ,
ਦਿਲ ਕਾਹਲਾ -ਵਾਹਲਾ ,
ਟੋਹ -ਟੋਹ ਵਧਦਾ ,ਠੇਡੇ ਖਾਂਦਾ ,
ਰਾਹ ਪਿਆ ਟੋਲੇ,ਕੜਕੇ ਰਾਤ
ਪਈ ਵਾਜਾਂ ਮਾਰੇ ,ਯਾਰ ਬੁਲਾਵੇ
ਯਾਰ ਬੁਲਾਵੇ ,ਪਾਰ ਬੁਲਾਵੇ |
ਚਾਨਣ ਕਿਥੇ ਹੈ ,ਕਿਥੇ ਲੋਅ?
ਬਾਲੋ ਇਸਨੂੰ ਬਲਦੀਆਂ ਖਾਹਿਸ਼ਾਂ
ਦੀ ਅਹੂਤੀ ਦਿਓ !
ਘਣ ਗਰਜੇ ਹਵਾਵਾਂ ਸ਼ੂਕਣ ,
ਹੂਕਣ ਵਾਹੋਦਾਹ ,ਰਾਤ ਕੱਜਲ ਦੀ ਸਿੱਲ
ਜਹੀ ਕਾਲੀ  ਸੱਪ ਵਲੇਵੇਂ ਰਾਹ ,
ਹਨੇਰੇ ਨੂੰ ਟੱਕਰਾਂ ਮਾਰ ਐਵੇਂ ਡੰਗ ਨਾ ਟਪਾ ,
ਜਿੰਦ ਆਪਣੀ ਦੀ ਚੂਲੀ ਪਾ ਤੇ ,
ਚਿਰਾਗ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਬਾਲ|





ਗੀਤ:੨੮
ਬੇੜੀਆਂ ਇਹ ਬਹੁਤ ਢੀਠ ਨੇ,
ਤੇ ਤੋੜਨ ਲਗਿਆਂ ਦਿਲ ਵੀ ਦੁਖਦਾ ਮੇਰਾ|

ਆਜ਼ਾਦੀ ਹੀ ਤਾਂ ਬਸ ਚਾਹਾਂ ਮੈਂ,
ਪਰ ਉਮੀਦ ਕਰਦਿਆਂ ਇਹਦੀ
ਜੀ ਮੇਰਾ ਸ਼ਰਮਾਵੇ|

ਬੇਸ਼ਕੀਮਤੀ ਖਜਾਨੇ ਬੇਸ਼ਕ
ਛੁਪੇ ਨੇ ਤੁਧ ਵਿਚ,
ਤੂੰ ਹੀ ਮੇਰਾ ਅਸਲ ਸਖਾ ਹੈਂ,
ਪਰ ਇਹ ਤੜਕ-ਭੜਕ,
ਜਿਸ ਨੇ ਮੱਲ ਰਖਿਆ,
ਮੇਰਾ ਸਾਰਾ ਅਕਾਸ਼,
ਹੂਂਝ ਸੁੱਟਾਂ ਇਸਨੂੰ ,
ਜੇਰਾ ਨਹੀ ਪੈਂਦਾ ਮੇਰਾ|

ਜਿਸ ਚਾਦਰ ਨੇ ਢਕਿਆ ਮੈਨੂੰ
ਖਫਣ ਹੈ ਉਹ ਤੇ,ਧੂੜ ਦਾ, ਮੌਤ ਦਾ;
ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਾਂ ਮੈਂ ਏਸ ਨੂੰ ,
ਫ਼ੇਰ ਵੀ ਲਾਈ ਰਖਾਂ ਹਿੱਕ ਦੇ ਨਾਲ|

ਮੇਰੇ ਕਰਜੇ ਭਾਰੀ,ਨਕਾਮੀਆਂ ਡਾਢੀਆਂ,
ਮੇਰੀ ਹਯਾ ਦਾ ਮਰਮ ਗੁਝਾ ਤੇ ਬੋਝਲ;
ਫ਼ੇਰ ਵੀ ਜਦ ਆਪਣੇ ਭਲੇ ਲਈ ਦੁਆ ਮਂਗਦਾਂ,
ਤਾਂ ਕਂਬ ਜਾਂਦਾਂ ਇਸ ਡਰ ਨਾਲ ਕਿ ਕਿਧਰੇ
ਇਹ ਦੁਆ ਸੁਣੀ ਹੀ ਨਾ ਜਾਏ|





ਗੀਤ:੨੯
ਉਹ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਵਲ ਰਖਿਆ
ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਦੇ ਘੇਰੇ ’ਚ,
ਰੋਂਦਾ-ਕੁਰਲਾਉਂਦਾ,
ਨ੍ਹੇਰੀ ਉਸ ਕੋਠੜੀ ’ਚ|
ਰੁਝਿਆ ਰਿਹਾ ਮੈਂ ਬਹੁਤ
ਇਹ ਕਂਧ ਉਸਾਰਨ ’ਚ
ਉਸਦੇ ਦੁਆਲੇ;
ਤੇ ਜਿਓਂ ਜਿਓਂ ਇਹ ਦੀਵਾਲ
ਉਸਰਦੀ ਜਾਵੇ, ਉੱਚੀ ਉਠਦੀ
ਜਾਵੇ ਆਸਮਾਨ ਵੱਲ,ਉਸਦੇ
ਕਾਲੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਪਿਛੇ ਓਝਲ
ਹੁਂਦੀ ਜਾਵੇ ਮੇਰੀ ਅਸਲੀ ਹਸਤੀ|

ਫ਼ਖਰ ਹੈ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਬੁਲਂਦ
ਦੀਵਾਰ ’ਤੇ,ਨਿਤ ਲਿਪਦਾਂ
ਮਿੱਟੀ-ਗਾਰੇ ਨਾਲ, ਮਤੇ ਕੋਈ
ਮਘੋਰਾ ਰਹਿ ਜਾਏ ਸ਼ੋਹਰਤ ਦੇ
ਇਸ ਭੋਰੇ ਅਂਦਰ;ਜਿੰਨਾ ਮੈਂ
ਤਰਦਦ ਕਰਦਾਂ, ਨਜ਼ਰੋਂ ਓਹਲੇ
ਹੁਂਦਾ ਜਾਏ ਮੇਰਾ ਸ਼ੁਧ ਵਜੂਦ|



ਗੀਤ:੩੦
ਤੈਨੂੰ ਮਿਲਣ ਮੈਂ ’ਕੱਲਾ ਹੀ ਤੁਰਿਆ ਸੀ
--ਚੋਰੀ ਚੋਰੀ--
ਖੋਰੇ ਕੌਣ ਹੈ ਜੋ ਚੁਪ-ਚਪੀਤੇ ਨਾਲ
ਹੋ ਤੁਰਿਆ ਮੇਰੇ,ਮੁੰਹ ’ਨ੍ਹੇਰੇ ?ਖਹਿੜਾ ਛੁਡਾਉਣ
ਨੂੰ ਬਥੇਰੀਆਂ ਝਕਾਨੀਆਂ ਦਿਤੀਆਂ ਮੈਂ,ਪਰ ਪੱਲਾ
ਨਹੀਂ ਛੁਟਿਆ ਮੇਰਾ |

ਆਪਣੀ ਹੁਬਵੀਂ ਤੋਰ ਨਾਲ ਉਹ ਧੂੜ ਉਡਾਉਂਦਾ
ਫ਼ਿਰਦਾ ਧਰਤੀ ’ਤੇ; ਕੁਝ ਵੀ ਬੋਲਾਂ ਮੈਂ,ਆਪਣੀ
ਭਾਰੀ ਭਰਕਮ ਆਵਾਜ਼ ਰਲ੍ਹਾ ਦਿਂਦਾ ,ਹਰ ਅੱਖਰ ’ਚ|

ਉਹ ਤੇ ਮੇਰਾ ਹੀ ਤੁਛ ਅਹਿਮ ਏ,ਮੇਰੇ ਸਾਈਂ,ਉਸ ਨੂੰ
ਤੇ ਕੋਈ ਲੱਜ-ਸ਼ਰਮ ਨਹੀਂ;ਪਰ ਮੈਂ ਸ਼ਰਮਸਾਰ ਹਾਂ ਤੇਰੇ
ਦਰਾਂ ਤਾਈਂ ਆਇਆਂ ਉਸੇ ਦੀ ਸਂਗਤ ’ਚ |



ਗੀਤ:੩੧
"ਓ ਕੈਦੀਆ ਦਸ ਖਾਂ ਮੈਨੂੰ ,
ਕਿਸ ਨੇ ਬਂਦੀ ਬਣਾਇਆ ਭਲਾ ਤੈਨੂੰ ?"

"ਉਹ ਸੀ ਸਾਂਈ ਮੇਰਾ,"ਆਖਿਆ ਕੈਦੀ ਨੇ|
"ਮੈਂ ਸੀ ਸੋਚਦਾ ਕਿ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸੁੱਟ ਸਕਦਾਂ
ਹਾਂ ਮੈਂ ਪਿਛੇ ਇਸ ਜਹਾਨ ਵਿਚ,ਕੋਈ ਨਾ ਸਾਨੀ
ਮੇਰਾ ਦੌਲਤਾਂ ’ਚ ,ਸੱਤਾ ’ਚ,ਖਜ਼ਾਨੇ ਭਰ ਲਏ ਮੈਂ
ਆਪਣੇ ਉਸ ਦੌਲਤ ਨਾਲ ਜੋ ਅਮਾਨਤ ਸੀ ਮੇਰੇ
ਸਾਈਂ ਦੀ| ਜਦ ਨੀਂਦ ਸੀ ਭਾਰੂ ਮੈਂ ਜਾ ਚੜਿਆ
ਉਸ ਸੇਜਾ,ਜੋ ਸੀ ਮੇਰੇ ਸਾਈਂ ਦੀ,ਅੱਖ ਖੁੱਲੀ ਤਾਂ
ਵੇਖਿਆ ਮੈਂ ਸੀ ਜਕੜਿਆ ਪਿਆ ,ਆਪਣੇ ਹੀ ਖਜ਼ਾਨੇ
ਅੰਦਰ ਹੋਇਆ ਕੈਦੀ|"

"ਸੁਣ ਬਂਦੀਵਾਨ,ਦਸ ਖਾਂ ਭਲਾ ਕਿਸ ਨੇ ਘੜੇ ਤੇਰੇ ਇਹ
ਅਟੁੱਟ ਬਂਧਨ?"

"ਉਹ ਸੀ ਮੈਂ,"ਆਖਿਆ ਬਂਦੀਵਾਨ,
"ਜਿਸ ਬੜੇ ਹੀ ਜਤਨਾਂ ਨਾਲ ਘੜੇ ਇਹ ਸਂਗਲ|
ਮੈਨੂੰ ਲਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰੀ ਇਹ ਅਮੋੜ ਤਾਕਤ
ਸਾਰੇ ਜਗ ਨੂੰ ਫ਼ਾਹ ਲਏਗੀ,
ਮੈਨੂੰ ਛਡ ਅਛੂਤਾ,ਖੁੱਲਾ ਤੇ ਆਜ਼ਾਦ|
ਮੈਂ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਮੁਸ਼ਕਤ ਕੀਤੀ
ਇਨ੍ਹਾ ਸਂਗਲਾਂ ’ਤੇ--ਦਿਓਕਦ ਭਠੀਆਂ ’ਚ ਢਾਲਿਆ,
ਦਮੋ-ਦਮ ਮਾਰੀਆਂ ਸੱਟਾਂ ਪੂਰੀ ਤਾਣ ਲਾ|
ਆਖਿਰ ਨੂੰ ਕੰਮ ਨੇਪਰੇ ਚੜਿਆ,
ਇਕ-ਇਕ ਕੜੀ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਅਟੁੱਟ,
ਤਾਂ ਲੱਭਾ ਕਿ ਉਸਨੇ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਹੀ
ਨੂੜ ਰਖਿਆ ਅਪਣੇ ਵਲੇਵੇਂ ’ਚ|"



ਗੀਤ:੩੨
ਹਰ ਹੀਲੇ ਉਹ ਮੇਰੀ ਹਿਫ਼ਾਜ਼ਤ
ਦੀ ਕਵਾਇਦ ਕਰਦੇ,ਉਹ ਜੋ
ਮੁਹਬੱਤ ਕਰਦੇ ਮੈਨੂੰ ਏਸ
ਜਹਾਨ ਅੰਦਰ|ਪਰ ਇਸ਼ਕ
ਤੇਰੇ ਦੀ ਤਾਂ ਗੱਲ ਹੀ ਕੁਝ
ਹੋਰ ਏ,ਉਹ ਵਸੀਹ ਏ ਉਨ੍ਹਾਂ
ਸਭਨਾਂ ਦੇ ਤੇਹ ਤੋਂ,ਤੂੰ ਆਜ਼ਾਦ
ਰਖਦਾ ਏਂ ਮੈਨੂੰ |

ਮਤੇ ਮੈਂ ਭੁੱਲ ਹੀ ਜਾਵਾਂ ਉਨ੍ਹਾ ਨੂੰ,
ਮੈਨੂੰ ਇਕੱਲਿਆਂ ਛਡਣ ਦਾ ਹੌਂਸਲਾ
ਉਹ ਕਦੀ ਨਾ ਕਰਦੇ|ਪਰ ਦਿਨ
ਬੀਤਦੇ ਦਿਹਾੜੇ ਲੰਘਦੇ ਜਾਂਦੇ,
ਤੇਰਾ ਦੀਦਾਰ ਨਾ ਹੁਂਦਾ|

ਆਪਣੀਆਂ ਅਰਦਾਸਾਂ ’ਚ ਜੇ
ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਯਾਦ ਨਾ ਵੀ ਕਰਾਂ,
ਦਿਲ ਆਪਣੇ ’ਚ ਥਾਂ ਨਾ ਵੀ
ਦਿਆਂ,ਇਸ਼ਕ ਤੇਰਾ ਫ਼ਿਰ ਵੀ
ਉਡੀਕੇ ਮੁਹਬੱਤ ਨੂੰ ਮੇਰੀ|



ਗੀਤ:੩੩
ਜਦ ਦਿਨ ਸੀ,ਰੋਸ਼ਨੀ ਸੀ,ਉਹ
ਮੇਰੇ ਘਰ ਆਏ ਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ,
"ਸਾਨੂੰ ਤਾਂ ਐਵੇਂ ਗਿੱਠ ਭਰ ਥਾਂ
ਹੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਬਸ|" ਕਹਿਂਦੇ,
"ਈਸ਼ ਅਰਾਧਨਾ ’ਚ ਅਸੀਂ ਹੱਥ
ਵਟਾਵਾਂਗੇ ਤੇਰਾ ਤੇ ਮੇਹਰਾਂ ’ਚੋਂ
ਉਹਦੀਆਂ,ਬਣਦਾ ਹਿੱਸਾ ਜੋ ਵੀ
ਸਾਡਾ,ਬਸ ਸ਼ੁਕਰ ਕਰ ਕਬੂਲਾਂਗੇ ";
ਤੇ ਉਹ ਜਾ ਬੈਠੇ ਇੱਕ ਨੁੱਕਰੇ,
ਤੇ ਬੈਠੇ ਰਹੇ ਚੁਪਚਾਪ,ਨਿਮਾਣਿਆਂ
ਵਾਂਗ |

ਪਰ ਰਾਤ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ’ਚ ਮੈਂ ਡਿੱਠਾ,
ਧਾੜਵੀਆਂ ਵਾਂਗ ਖੋਰੂ ਪਾਉਂਦੇ,
ਉਹ ਮੇਰੀ ਪਾਕ ਦਰਗਾਹ ਅੰਦਰ
ਵੜੇ,ਤੇ ਪ੍ਰਭੂ ਚਰਣਾ ’ਚ ਪਈਆਂ
ਤਮਾਮ ਭੇਟਾਂ ਆਪਣੀ ਨਪਾਕ ਹਵਸ
ਨਾਲ ਹੜਪ ਲਈਆਂ|



ਗੀਤ:੩੪
ਬਸ ਏਨਾਂ ਕੁ ਰਖ ਛਡ ਮੈਨੂੰ ਕਿ ਜਿਥੋਂ
ਸਰਵਸ ਆਪਣਾ ਮੈਂ ਨਾਉਂ ਕਰ ਸਕਾਂ ਤੇਰੇ|

ਬਸ ਏਨੀ ਕੁ ਰੀਝ ਰਹਿਣ ਦੇ ਮੇਰੀ ਕਿ ਹਰ
ਪਾਸੇ ਤੈਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਪਾਵਾਂ , ਹਰ ਸ਼ੈਅ
’ਚੋਂ ਤੇਰਾ ਹੀ ਦੀਦਾਰ ਹੋਵੇ , ਤੇ ਹਰ ਛਿਣ
ਤੈਨੂੰ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰੇਮ ਅਰਪਣ ਕਰਾਂ |

ਬਸ ਮਾਸਾ ਕੁ ਰਹਿਣ ਦੇ ਮੈਨੂੰ , ਏਨਾਂ ਕੁ ਕਿ
ਕਦੇ ਤੈਨੂੰ ਓਹਲੇ ਨਾ ਕਰ ਪਾਵਾਂ |

ਬਸ ਏਨਾ ਕੁ ਬਂਧਨ ਛਡ ਦੇ ਕਿ ਬੱਝਾ
ਰਹਾਂ ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ,ਮੇਰੇ ਜੀਵਨ
’ਚ ਤੇਰੇ ਹੀ ਮਨੋਰਥ ਪਰਵਾਨ ਚੜਨ--
ਤੇ ਉਹ ਬਂਧਨ ਹੋਵੇ ਤੇਰੇ ਪਿਆਰ ਦਾ |



ਗੀਤ:੩੫
ਮਨ ਜਿਥੇ ਨਿਰਭਓ ਹੈ ਤੇ ਮਸਤਕ
ਸਦਾ ਬੁਲੰਦ ;
ਗਿਆਨ ਬਂਧਨਹੀਨ ਹੈ-ਮੁਕਤ;
ਜਿਥੇ ਸਂਸਾਰ ਨਹੀ ਗਿਆ ਵਂਡਿਆ,
ਨਹੀ ਹੋਇਆ ਟੋਟੇ-ਟੋਟੇ,ਸੋੜੀਆਂ
ਘਰੋਗੀ ਕਂਧਾਂ ਦਾ ਫ਼ਾੜਿਆ;
ਸ਼ਬਦ ਜਿਥੇ ਗੂਂਜਦੇ ਨੇ ਸੱਚ ਦੀਆਂ ਡੁਂਘਾਣਾਂ ’ਚੋਂ;
ਅਣਥਕ ਘਾਲਣਾਵਾਂ ਜਿਥੇ ਖੜੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਖੋਲ -
ਪੂਰਣਤਾ ਤਾਈਂ ਤਾਂਘਦੀਆਂ;
ਵਿਵੇਕ ਦੀ ਨਿਰਮਲ ਧਾਰਾ ਜਿਥੇ ਜਜ਼ਬ ਨਹੀ ਹੁਂਦੀ
ਮੁਰਦਾ ਆਦਤਾਂ ਦੇ ਮਾਰੂਥਲ ’ਚ ,ਰਾਹ ਨਹੀ ਭਟਕਦੀ
ਦਿਲਗੀਰ ਵੀਰਾਨਿਆਂ ’ਚ;
ਮਨ ਦੀ ਰਹਿਨੁਮਾਈ ਹੈ ਜਿਥੇ ਤੇਰੇ ਹਥੀਂ
ਚਿਂਤਨ ਤੇ ਕਰਮ ਦੇ ਸਦਾ ਵਿਗਸਦੇ ਮਾਰਗਾਂ ’ਤੇ-
ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਇਸ ਜ਼ੰਨਤ ਅੰਦਰ,ਹੇ ਪਿਤਾਮਾਹ,
ਜਾਗਣ ਦੇ ਮੇਰੇ ਮੁਲਖ ਨੂੰ,ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਗ-ਰਗ ’ਚ
ਸੁਰਗਾਂ ਦੀ ਟੁਂਕਾਰ ਭਰ ਦੇ|

{ਗੀਤ:੩੫ ਬਾਂਗਲਾ ਤੋਂ ਅਨੁਵਾਦ}
ਮਨ ਜਿਥੇ ਭੋਅ ਬਿਨ,ਸੀਸ ਸਦਾ ਬੁਲੰਦ,
ਬੰਧਨਹੀਨ ਗਿਆਨ;
ਸੌੜੀਆਂ-ਸੌੜੀਆਂ ਵੱਟਾਂ ਹੇਠਾਂ ਭੌਂ ਨਾ ਵਂਡੀ,
ਨਹੀ ਹੋਈ ਖੰਡੋ-ਖੰਡ;
ਸ਼ਬਦ ਦਿਲਾਂ ’ਚੋਂ ਉਠਣ ਗੂਂਜਦੇ ਧਾਉਂਣ ਲਬਾਂ ਨੂੰ ;
ਰੋਮ-ਰੋਮ ਛੋਰ-ਛੋਰ ਕਰਮਧਾਰ ਉਲਰੀ ਜਾਏ ਅਣਥਕ,
ਬਾਹਾਂ ਖਿਲਾਰ,ਪੂਰਣ ਨੂੰ ਗਲ ਲਾਉਣ;
ਹੋਛੀਆਂ ਰਵਾਇਤਾਂ ਦਾ ਮਰੂਥਲ ਪੀ ਨਾ ਜਾਏ
ਵਿਵੇਕ ਦੀ ਨਿਰਮਲ ਧਾਰ;
ਕਰੇ ਸੌ ਹਥੀਂ ਪੁਰਸ਼ਾਰਥ,ਕੰਮਕਾਰ-ਫ਼ਿਕਰਾਂ-ਮੌਜਾਂ ਨਿਤ
ਵਾਗਡੋਰ ਤੁਧ ਹੱਥੇ;
ਵਾਰ ਕਰ ਹੱਥੀਂ,ਨਿਰਮਮ ਹੋ ਪਿਤਾਮਹ,ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਗ-ਰਗ ’ਚ
ਸੁਰਗਾਂ ਦੀ ਟੁਂਕਾਰ ਭਰ ਦੇ|


चित्त येथा भय़शून्य उच्च येथा शिर, ज्ञान येथा मुक्त, येथा गरहेर प्राचीर
आपन प्रांगणतले दिबस-शर्बरी बसुधारे राखे नाइ खणड क्शुद्र करि,
येथा बाक्य हरदयेर उतसमुख हते उच्छसिय़या उठे, येथा निर्बारित स्रोते,
देशे देशे दिशे दिशे कर्मधारा धाय़ अजस्र सहस्रबिध चरितार्थताय़,
येथा तुच्छ आचारेर मरु-बालु-राशि बिचारेर स्रोतपथ फेले नाइ ग्रासि -
पौरुशेरे करेनि शतधा, नित्य येथा तुमि सर्ब कर्म-चिंता-आनंदेर नेता,
निज हस्ते निर्दय़ आघात करि पित, भारतेरे सेइ स्बर्गे करो जागरित |


ਗੀਤ:੩੬
ਇਹੋ ਅਰਦਾਸ ਹੈ ਤੁਧ ਤਾਈਂ,ਹੇ ਸੁਆਮੀ!ਵਾਰ ਕਰ,
ਪੁੱਟ ਸੁੱਟ ਕਂਗਾਲੀ ਜੋ ਹਿੱਕ ’ਚ ਜਮਾਈ ਬੈਠੀ ਜੜਾਂ|

ਝੋਲੀ ਪਾ ਏਨਾ ਕੁ ਤਾਣ ਕਿ ਜਰ ਜਾਵਾਂ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਤੇ
.ਗਮ ਸਹਿਜੇ ਜਹੇ|

ਬਖਸ਼ ਦੇ ਏਨੀ ਕੁ ਸਮਰਥਾ ਕਿ ਪਰਵਾਨ ਚੜਾ ਪਾਵਾਂ
ਪਿਆਰ ਤੇਰੇ ਹਜ਼ੂਰ|

ਬਸ ਏਨੀ ਕੁ ਸ਼ਕਤੀ ਕਿ ਕਦੇ ਨਾ ਛੁੱਟੇ ਪੱਲਾ .ਗਰੀਬ ਦਾ
ਤੇ ਟੇਕਾਂ ਕਦੇ ਨਾ ਘੁਟਨੇ ਸਾਹਵੇਂ ਹਂਕਾਰੀ ਸੱਤਾ ਦੇ|

ਬਲ ਦੇ ਏਨਾ ਕੁ ਕਿ ਮਨ ਰਹੇ ਬੁਲਂਦ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੇ ਜਂਜਾਲਾਂ ਤੋਂ|

ਤੇ ਏਨੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵੀ ਦੇਈਂ ਮਾਲਕਾ ਕਿ ਸਭ ਤਾਣ-ਪ੍ਰਾਣ ਨਿਛਾਵਰ
ਕਰ ਸਕਾਂ,ਪ੍ਰੇਮ ਨਾਲ ਭਰ ਡੁਲ ਸਕਾਂ ਤੇਰੇ ਚਰਣਾ ’ਚ|



ਗੀਤ੩੭
ਜਾਪਿਆ ਜਿਵੇਂ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਅੰਤ ਆ ਗਿਆ
ਆਖਰੀ ਤੁਪਕਾ ਮੇਰੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਚੋ ਗਿਆ
ਆਖਿਰਕਾਰ,-ਸਭ ਰਾਹ ਸਾਹਮਣੇ ਦੇ ਬਂਦ ,
ਰਸਦ-ਪਾਣੀ ਸਭ ਮੁੱਕਾ ਤੇ ਮੌਨ
ਗੁਮਨਾਮੀ ਦੀ ਗੋਦ ’ਚ ਪਨਾਹ ਲੈਣ
ਦਾ ਸਮਾਂ ਆਣ ਢੁੱਕਾ|

ਪਰ ਮੈਂ ਵੇਖਿਆ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਖੇਡ ਓਸਦੀ
ਦਾ ਕੋਈ ਅੰਤ ਨਹੀਂ|ਜ਼ੁਬਾਨ ’ਤੇ ਪੁਰਾਣੇ
ਅੱਖਰ ਜਦ ਸੁੱਕਣ ਲਗਦੇ, ਦਿਲ ’ਚੋਂ
ਨਵੀਆਂ ਲਗਰਾਂ ਫੁਟ ਪੈਂਦੀਆਂ;ਪੁਰਾਣੀਆਂ
ਪਗਡੰਡੀਆਂ ਲੋਪ ਹੁਂਦੀਆਂ ਜਿਥੇ ਵੀ,ਕੌਤਕਾਂ
ਭਰੇ ਨਵੇਂ ਦਿਸਹੱਦੇ ਖੁੱਲ ਜਾਂਦੇ|



ਗੀਤ:੩੮
ਮੇਰੀ ਆਰਜ਼ੂ ਤੂੰ ਹੀ ਤੂੰ,ਕੇਵਲ ਤੂੰ -ਮੇਰੇ
ਹਿਰਦੇ ਅੰਦਰ ਘੁਲੇ ਇਹ ਰਟਣ ਨਿਰੰਤਰ|
ਖਾਹਿਸ਼ਾਂ ਸਭ ਜੋ ਭਟਕਾਉਂਦੀਆਂ ਦਿਨੇ-ਰਾਤ,
ਸਭ ਕੂੜ ਨੇ,ਮੂਲੋਂ ਸਖਣੀਆਂ|

ਜਦ ਰਾਤ ਹਨੇਰੇ ਦੀ ਹਿੱਕ ’ਚ ਲੁਕਾਈ ਰਖਦੀ
ਹੈ ਤਾਂਘ ਲੌ ਦੀ,ਉਦੋਂ ਵੀ ਅਚੇਤਨ ਦੀਆਂ ਡੂਂਘੀਆਂ
ਵਾਦੀਆਂ ’ਚ ਗੂਂਜੇ ਇਹੋ ਸਦਾ-’ਮੇਰੀ ਆਰਜ਼ੂ ਤੂੰ,
ਤੂੰ ਹੀ ਤੂੰ,"

ਜਦੋਂ ਤੂਫ਼ਾਨ ਸ਼ੂਕੇ ਭਰ ਜੋਬਨ ਜ਼ੋਰੋ-ਜ਼ੋਰ ,ਤੇ ਉਦੋਂ
ਜਦ ਲੋਚੇ ਉਹ ਬਸ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਜਾਣ ਨੂੰ,ਬਾਗੀ ਖਾਹਿਸ਼ਾਂ
ਮੇਰੀਆਂ ਲੱਖ ਮੁੰਹ ਮੋੜਨ ਤੇਰੇ ਇਸ਼ਕ ਤੋਂ ਫ਼ੇਰ ਵੀ ਗੂਂਜੇ
ਇਹੋ ਪੁਕਾਰ-"ਮੇਰੀ ਆਰਜ਼ੂ ਤੂੰ ਹੀ ਤੂੰ,ਕੇਵਲ ਤੂੰ |"


ਗੀਤ:੩੯
ਦਿਲ ਜੇ ਕਠੋਰ ਹੋ ਜਾਵੇ,ਰੁੱਖਾ-ਰੁੱਖਾ,
ਮੇਹਰਾਂ ਬਣ ਬਰਸ ਜਾਈਂ ਤੂੰ |

ਜੀਵਨ ਦੀ ਛਬ ਖੁਸ ਜਾਵੇ ਜਦ,
ਗੀਤਾਂ ਦੀ ਬੌਛਾਰ ਬਣ ਆਈਂ|

ਚੀਖ-ਚਿਹਾੜਾ ਕੰਮ-ਧੰਦਿਆਂ ਦਾ
ਘੇਰ ਲਵੇ ਜਦ ਚੁਫ਼ੇਰਿਓਂ ਤੋੜ ਲਵੇ
ਉਸ-ਪਾਰ ਨਾਲੋਂ,ਬਹੁੜੀਂ ਮੇਰੇ ਸਾਈਂਆ,
ਮੌਨ ਦਿਆ ਸਰਵਰਾ ਅਮਨ ਸਕੂਨ
ਦੀਆਂ ਦਾਤਾਂ ਸਂਗ ਆਈਂ|

ਜਦ ਭਿਖਸ਼ੂ ਮਨ ਮੇਰਾ ਹੋਏ ਖੂੰਜੇ ਲੱਗੀ
ਬੈਠਾ,ਢਿਹਾ ਜਿਹਾ,ਬੂਹੇ ਮੇਰੇ ਆਈਂ,ਮੇਰੇ
ਸ਼ਾਹਾ,ਤੇ ਆਈਂ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹਾਂ ਦੀ ਧਜ ਦੇ ਨਾਲ|

ਖਾਹਿਸ਼ਾਂ ਜਦ ਅੰਨਾ ਕਰ ਛੱਡਣ ਮਨ ਨੂੰ ,
ਮਾਇਆਜਾਲ ਫ਼ੈਲਾਉਣ, ਪਾਉਣ ਅੱਖੀਂ ਘੱਟਾ,
ਓ ਪਰਮ-ਪਾਵਨ,ਤੂੰ ਜੋ ਸਦਾ ਚੇਤਨ,ਆਈਂ
ਬਿਜਲੀਆਂ ਲਿਸ਼ਕਾਉਂਦਾ ਗਰਜਦਾ ਆਈਂ ਤੂੰ|



ਗੀਤ:੪੦
ਓ ਪ੍ਰਭੋ ਜੀ!
ਡੱਕੀ ਪਈ ਏ ਬਾਰਿਸ਼,
ਦਿਲ ਦੀ ਖਂਗਰ ਭੌਂ ’ਤੇ
ਛਿੱਟ ਪਈ ਨੂੰ ਮੁੱਦਤ ਹੋਈ|
ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਨੰਗਮ-ਨੰਗੀਆਂ
ਦੂਰ ਦੁਮੇਲਾਂ ਤਾਈਂ ਬੱਦਲਾਂ
ਦਾ ਕੋਈ ਫ਼ੇਹਾ ਨਾ ਦਿਸਦਾ,
ਠੰਡੀਆਂ ਫ਼ੁਹਾਰਾਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਸੁਨੇਹੇ
ਦੀ ਕਿਧਰੇ ਉਘ-ਸੁਘ ਨਾ ਪੈਂਦੀ|
ਜੇ ਇਹੋ ਮਰਜ਼ੀ ਏ ਤੇਰੀ ਤਾਂ,
ਮਿਰਤੂ ਜਹੀਆਂ ਘਟਾਵਾਂ ਘੱਲ ਦੇ
ਝਂਬ ਸੁੱਟ ਸਾਰਾ ਆਸਮਾਨ
ਬਿਜਲਈ ਕੋਰੜਿਆਂ ਨਾਲ,
ਲੂੰ-ਲੂੰ ਰੋਹਲੇ ਤੂਫ਼ਾਨਾਂ ਨਾਲ
ਭਰ ਸੁੱਟ|

ਪਰ ਮੇਰੇ ਸਾਈਂਆਂ!ਏਸ ਨੂੰ ਮੋੜ ਲੈ,
ਚੁਪ-ਚੁਪੀਤੇ ਵਗਦੀ ਇਸ ਅੱਗ ਨੂੰ
ਹੋੜ ਲੈ,ਇੱਕ-ਟੱਕ ਤਿੱਖੀ ਤੇ ਕਰੂਰ,
ਇਹ ਝੁਲਸਾਉਂਦੀ ਜਾਵੇ,ਹਿਰਦੇ ਨੂੰ
ਮੇਰੇ,ਘੋਰ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ’ਚ ਤਾਉਂਦੀ ਜਾਵੇ

ਮੇਹਰ ਦਿਆਂ ਬੱਦਲਾਂ ਨੂੰ ਵਰ ਜਾਣ ਦੇ,
ਝਰ ਜਾਣ ਦੇ;ਪਿਓ ਦੇ ਗੁਸੈਲੇ ਛਿਣਾ ’ਚ,
ਜਿਉਂ ਮਾਂ ਦੇ ਨੈਣੋਂ ਹੰਝੂ ਝਰਦੇ|


ਗੀਤ:੪੧
ਓ ਮੇਰੇ ਮਹਿਬੂਬ ਕਿਥੇ ਲੁਕਿਆ ਏਂ ਤੂੰ ਸਾਰੇ ਇਸ
ਝਮੇਲੇ ਪਿਛੇ,ਲੁਕਣਮੀਟੀ ਖੇਡੇਂ ਪਰਛਾਵਿਆਂ ਓਹਲੇ?
ਨਿਗੂਣਾ ਜਾਣ ਕੇ ਤੈਨੂੰ,ਸੁੱਟ ਧੂੜ ਭਰੀਆਂ ਰਾਹਾਂ ’ਤੇ
ਲਤਾੜਦੇ ਚਲੇ ਗਏ ਉਹ|ਅਕੇਵੇਂ ਮਾਰੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾ ਘੜੀਆਂ
’ਚ ਭੇਟਾ ਲਈ ਨਿਕ-ਸੁਕ ਦੀ,ਮੈਂ ਉਡੀਕਦਾ ਤੈਨੂੰ,ਲੰਘਦੇ
ਵੜਦੇ ਉਹ ਖੋਹ ਲੈ ਗਏ ਸਭ ਫੁੱਲ-ਤਿਲ,ਇਕ-ਇਕ ਕਰ
ਕੇ,ਤੇ ਝੋਲੀ ਮੇਰੀ ਹੋਈ ਖਾਲੀ-ਖਾਲੀ|

ਲੰਘ ਗਈ ਪ੍ਰਭਾਤ ਬੇਲਾ,ਢਲੀ ਦੁਪਹਿਰ,ਸੰਝ ਦੇ
ਪਰਛਾਵੀਂ ਨੈਣ ਹੋਏ ਸੁੱਤ-ਉਣੀਂਦੇ|ਘਰੀਂਮੁੜਦੇ ਲੋਕ
ਫ਼ਿਕਰੇ ਕਸਦੇ ਮੁਸਕਣੀਆਂ ਹਸਦੇ ਤਕਦੇ ਲੰਘਦੇ,
ਸ਼ਰਮਸਾਰ ਕਰਦੇ ਮੈਂਨੂੰ|ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਭਿਖਾਰਨ ਵਾਂਗ
ਬੈਠੀ,ਬੁੱਕਲ ’ਚ ਮੁੰਹ ਲੁਕੋਈ,ਜਦ ਉਹ ਪੁਛਦੇ
ਮੈਨੂੰ,ਆਖਿਰ ਕੀ ਲੋੜਾਂ ਮੈਂ,ਚੁੱਪ ਵੱਟ ਜਾਵਾਂ ਮੈਂ,
ਨੀਵੀਂ ਪਾਵਾਂ,ਕੁਝ ਨਾ ਬੋਲਾਂ|

ਆਹ!ਕਿੰਝ ਦੱਸਾਂ ਮੈਂ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਤੇ ਝਾਕਾਂ ਤੇਰੀਆਂ,
ਤੂੰ ਸੀ ਕੌਲ ਮਿਲਣ ਦਾ ਕੀਤਾ|ਲਾਜ ਦੀ ਮਾਰੀ
ਕੀ ਹੁਣ ਬੋਲਾਂ,ਆਹ ਮੈਂ ਦਾਜ ਇੱਕਠਾ ਕੀਤਾ,
ਛਿੱਲੜ ਚਾਰ ਕਂਗਾਲੀ ਵਾਲੇ|ਆਹ,ਮਾਣਮੱਤੀ
ਮੈਂ ਦਿਲ ਨਾ ਫ਼ੋਲਾਂ ਗੁੱਝਾ ਭੇਦ ਏ ਅਹਿਦਾਂ ਵਾਲਾ|

ਭੋਏਂ ਬੈਠੀ ਮੈਂ ਨੁਕਰੇ ਲੱਗੀ,ਤਕਦੀ ਰਹਾਂ ਮੈਂ ਅਂਬਰ
ਵੱਲੀਂ,ਆਮਦ ਤੇਰੀ ਦੇ ਸੁਫ਼ਨੇ ਲੈਂਦੀ,ਹੁਣੇ ਆਏਗੀ
ਤੇਰੀ ਸਵਾਰੀ,ਕਿਤੋਂ ਅਚਾਣਕ ਰਿਸ਼ਮਾਂ ਵਂਡਦੀ,
ਜਗਮਗ-ਜਗਮਗ ਹੋ ਜਾਏਗੀ;ਸੋਨੇ-ਰੰਗੀ ਉਡਣ
ਫ਼ਰੇਰੇ ਰਥ ਤੇਰੇ ’ਤੇ,ਮੁੰਹਟੱਡੀ ਉਹ ਰਹੇ ਖਲੋਏ
ਰਾਹਾਂ’ਤੇ,ਡੋਰ-ਭੋਰ ਜਹੇ,ਜਦ ਉਨ੍ਹਾ ਤੱਕਿਆ ਤੂੰ
ਖੁਦ ਉਠਿਆਂ ਆਸਣ ਉੱਤੋਂ ਉਤਰ ਕੇ ਆਇਆਂ
ਮੈਂਨੂੰ ਧੂੜ ’ਚੋਂ ਚੁਕਣ ਖਾਤਿਰ,ਨਾਲ ਬਿਠਾਇਆ
ਲੀਰੀਂ ਖੁਥੜੀ ਉਸ ਮਂਗਤੀ ਨੂੰ,ਉਹ ਕਂਬੀ ਜਾਵੇ,
ਮਾਣ ਕਰੇ ਨਾਲੇ ਸ਼ਰਮਾਵੇ,ਜਿਉਂ ਕੋਈ ਵੇਲ ਰੁੱਤੇ
ਲੂ ਦੀ ਥਰ-ਥਰ ਕਂਬੇ ਸੁਂਗੜੀ ਜਾਵੇ|

ਪਰ ਸਮਾਂ ਤਾਂ ਉਡਦਾ ਜਾਂਦਾ,ਤੇਰੀ ਆਈ ਬਿੜਕ ਕਿਤੋਂ
ਨਾ,ਸੂਹ ਨਾ ਕੋਈ ਆਹਟ ਕਿਧਰੋਂ|ਕਈ ਨਜ਼ਾਰੇ ਆਏ ਤੁਰ
ਗਏ,ਰਂਗਰਲੀਆਂ ਤੇ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਂਦੇ,ਧੁਨ ਆਪਣੀ ’ਚ
ਉਡਦੇ ਜਾਂਦੇ|ਕੀ ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਤੂੰ ਹੀ ਸੈਂ ਜੋ ਰਿਹਾ ਖਲੋਈ
ਮੌਨ ਉਨ੍ਹਾ ਪਰਛਾਵਿਆਂ ਪਿਛੇ ਸਾਰੇ ਓਸ ਝਮੇਲੇ ਓਹਲੇ?
ਤੇ ਮੈਂ ਊਂਈ ਰਿਹਾ ਉਡੀਕਦਾ,ਵਿਲਕਦਾ,ਕੂੜੀ ਕਿਸੇ ਤਾਂਘ
ਦੇ ਮਗਰੇ ਦਿਲ ਰਿਹਾ ਖੂਨ ਦੇ ਹੰਝੂ ਚੋਂਦਾ?



ਗੀਤ:੪੨
ਭੋਰ ਮੇਰੇ ਕੰਨੀਂ ਫ਼ੁਸਫ਼ੁਸਾਈ ਕਿ ਅਸੀਂ
ਜਾਵਾਂਗੇ ਜਲ-ਵਿਹਾਰ ਨੂੰ ,ਸਿਰਫ਼ ਤੂੰ
ਤੇ ਮੈਂ,ਦੂਜਾ ਕੋਈ ਜਾਣ ਨਾ ਪਾਵੇ ਰਾਜ਼
ਏਸ ਦਾ,ਸਫ਼ਰ ਮੁਕਦਸ ਜੋ ਨਾ ਕਿਸੇ
ਦੇਸ ਨੂੰ ਜਾਵੇ,ਜਿਸ ਦਾ ਕੋਈ ਸਿਰਾ-
ਛੋਰ ਨਾ|ਅੰਤਹੀਨ ਇਸ ਸਾਗਰ ਅੰਦਰ
ਮੌਨੀ ਤੇਰੀ ਮੁਸਕਾਨ ਦੇ ਮੋਹਰੇ ਗੀਤ ਮੇਰੇ
ਤਾਂ ਹੁਬ-ਹੁਬ ਜਾਂਦੇ,ਉਹ ਸੁਣਦੀ ਬਸ ਚੁਪ-
ਚਪੀਤੇ,ਉਹ ਮਚਲਣ ਜਿਉਂ ਲਹਿਰਾਂ ਉਛਲਣ,
ਪਿਛੇ ਛੱਡ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਬਂਧਨ ਤਾਨਾਂ ਮਹਿਕਣ|

ਹਾਲੇ ਕੀ ਉਹ ਘੜੀ ਨਾ ਆਈ?ਹਾਲੇ ਕੀ ਕੋਈ
ਕਾਜ ਅਧੂਰੇ?ਲਓ ਪੱਤਣਾ ਤੇ ਸ਼ਾਮਾਂ ਪਈਆਂ,
ਢਲਿਆ ਰੰਗ ਦੁਮੇਲਾਂ ਤਾਈਂ,ਮੁੜ ਆਏ ਵਤਨਾਂ
ਨੂੰ ਪਂਛੀ|

ਜਾਣੇ ਕੌਣ ਕਦ ਬਂਧਨ ਛੁਟ ਸਨ, ਕਦ ਇਹ ਬੇੜੀ
ਰੁੜ ਪਾਏਗੀ,ਅੰਤਮ ਲਿਸ਼ਕ ਆਥਣ ਦੀ ਵਾਂਗਣ,
ਰਾਤ ਦੀ ਝੋਲੀ ਘੁਲ ਪਾਏਗੀ|



ਗੀਤ:੪੩
ਇਆਣਾ ਸੀ ਮੈਂ,ਅਣਪਕਿਆ ਤੇਰੇ ਸੁਆਗਤ
ਲਈ;ਤਾਂ ਤੂੰ ਆਇਆ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਦੇ ਵਿਹੜੇ,
ਬੇਧੜਕ,ਐਵੇਂ ਮਮੂਲੀ ਜਹੇ ਬਂਦੇ ਵਾਂਗ ਜਿਸ
ਨੂੰ ਮੈਂ ਨਾ ਜਾਣਾ ਨਾ ਬੁੱਝਾਂ,ਓ ਜਾਦੂਗਰਾ ਤੂੰ
ਤੇ ਖੁਣ ਦਿੱਤੀ ਅਨੰਤਤਾ ਮੇਰੇ ਜੀਵਨ ਦੇ
ਤੁਛ ਜਹੇ ਛਿਣਾ ਦੇ ਮਸਤਕ ’ਤੇ|

ਅੱਜ ਅਚਾਣਕ ਜਦ ਮੈਂ ਝਾਤੀ ਮਾਰੀ, ਘੁੰਡ
ਚੁਕਿਆ ਉਨਾ ਤੋਂ ਤੇ ਤੇਰੇ ਹਸਤਾਖਰ ਦੇਖੇ,
ਕੀ ਵੇਖਾਂ ਉਹ ਤੇ ਬਿਖਰੇ ਪਏ ਹਰ ਥਾਈਂ, ਪਏ
ਉਡਦੇ ਧੂੜ ਕਣਾਂ ਜਹੇ,ਬੀਤੀਆਂ ਬਿਸਰ ਗਈਆਂ
ਖੁਸ਼ੀਆਂ-.ਗਮੀਆਂ ਸੰਗ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਈ|

ਤੂੰ ਮੈਥੋਂ,ਬੱਚਿਆਂ ਵਾਂਗ ਧੂੜ ਉਡਾਉਂਦੇ,ਚਿਕੜ
’ਚ ਗਲਤਾਣ ਹੁਂਦੇ ਤੋਂ ਵੀ ਮੁੰਹ ਨਾ ਮੋੜਿਆ,ਤੇ
ਆਹਟ ਜੋ ਮੈਂ ਸੁਣੀ ਸੀ ਉਸ ਨੁਕਰੇ ਖੇਡਦਿਆਂ
ਉਹੀ ਤਾਂ ਗੂਂਜੇ ਤਾਰਿਆਂ ਦੇ ਵੇੜੇ,ਅਂਬਰੋ-ਅਂਬਰੀ
ਉਹੀ ਸਮਾਵੇ|



ਗੀਤ:੪੪
ਇਹੋ ਤਾਂ ਮਸਤੀ ਹੈ ਮੇਰੀ,ਕਿ ਕਿਸੇ ਨੁੱਕਰੇ ਬਹਿ
ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਰਾਹ ਜੋਹਾਂ ਤੇ ਉਡੀਕਾਂ,ਜਿੱਥੇ ਰੋਸ਼ਨੀ
ਪਿੱਛੇ ਭੌਂਦੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਤੇ ਮੇਹ ਵਰ੍ਹਦਾ ਜੇਠ-ਹਾੜ
ਦੀਆਂ ਪੈੜਾਂ ਦਬਦਾ|

ਪੈਗੰਬਰ,ਉਤਰਦੇ ਅਣਜਾਣੇ ਆਕਾਸ਼ਾਂ ਤੋਂ,ਪਿਠ ਠੋਕਦੇ
ਮੇਰੀ ਤੇ ਵਾਹੋ-ਦਾਹੀ ਤੁਰ ਜਾਂਦੇ ਆਪਣੀ ਰਾਹੇ,ਦਿਲ
ਮੇਰਾ ਹੁਲਾਰੇ ਲੈਂਦਾ,ਵਗਦੀ ਪੌਣ ਦੇ ਸਾਹੀਂ ਸ਼ਹਿਦ ਹੈ
ਘੁਲਿਆ|

ਪੋਹ ਫੁਟਦੀ ਤੋਂ ਆਥਣ ਤੀਕ ਮੈਂ ਬੈਠਾ ਰਹਾਂ ਇੱਥੇ,
ਦਰਾਂ ’ਚ;ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਛਿਣ ਚਾਣਚਕ
ਘੜੀ ਉਹ ਆਏਗੀ ਸੁਲੱਖਣੀ,ਜਦ ਦੀਦਾਰ ਹੋਣਗੇ|

ਉਦੋਂ ਤਾਈਂ ਮੈਂ ਬਸ ਇੱਕਲਾ ਹੀ ਗਾਵਾਂਗਾ,ਮੁਸਕਰਾਵਾਂਗਾ;
ਤੇਰੇ ਇਕਰਾਰ ਦੀ ਮਹਿਕ ਹਵਾ ਨੂੰ ਭਰ ਰਹੀ ਹੈ ਤਦ ਤਾਈਂ|



ਗੀਤ:੪੫
ਕੀ ਤੂੰ ਨਹੀਂ ਸੁਣੀ ਉਸਦੀ ਖਮੋਸ਼ ਆਹਟ?ਉਹ
ਆਉਂਦਾ ਜਾਂਦਾ,ਹੋਰ ਨੇੜੇ,ਹੋਰ ਨੇੜੇ ਹੋਰ...|

ਹਰ ਛਿਣ ਹਰ ਘੜੀ,ਹਰ ਦਿਨ ਹਰ ਰਾਤ
ਉਹ ਆਉਂਦਾ ਜਾਂਦਾ,ਹੋਰ ਨੇੜੇ,ਹੋਰ ਨੇੜੇ ਹੋਰ|

ਚਿਤ ਦੇ ਅਨੰਤ ਰੌਂ-ਜਵਾਰ ਅੰਦਰ,
ਅਨੇਕਾਂ ਈ ਗੀਤ ਮੈਂ ਗਾਏ,ਪਰ ਹਰ
ਤਾਨ ਉਨ੍ਹਾ ਦੀ ਨਿੱਤ ਇਹੋ ਡੋਂਡੀ ਪਾਏ,
"ਉਹ ਆ ਰਿਹਾ,ਨੇੜੇ,ਹੋਰ ਨੇੜੇ ਹੋਰ|"
ਅਪ੍ਰੈਲ ਦੇ ਮਘਦੇ ਮਹਕਦੇ ਦਿਨਾਂ ’ਚ
ਜੰਗਲ ਬੇਲਿਆਂ ਥਾਣੀ ਉਹ ਆ ਰਿਹਾ,
ਨੇੜੇ,ਹੋਰ ਨੇੜੇ ਹੋਰ...|

ਸਾਉਣ ਦੀਆਂ ਉਦਾਸੀਆਂ ਰਾਤਾਂ ਦੀਆਂ
ਝੜੀਆਂ ’ਚ ਮੇਘਾਂ ਦੇ ਗਰਜਦੇ ਰੱਥ ’ਤੇ
ਸਵਾਰ ਉਹ ਆ ਰਿਹਾ,ਨੇੜੇ,ਹੋਰ ਨੇੜੇ ਹੋਰ|

ਹਰ ਦੁਖ ਅੰਦਰ ਉਸੇ ਦੇ ਕਦਮਾਂ ਦੀ ਆਹਟ
ਥਪ-ਥਪਾ ਜਾਂਦੀ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਨੂੰ,ਹੈ ਉਸੇ ਦੇ ਚਰਣਾਂ
ਦੀ ਸੁਨਹਰੀ ਛੋਹ ਜੋ ਜਗਮਗਾ ਜਾਂਦੀ ਮੇਰੇ ਚਾਵਾਂ ਨੂੰ|



ਗੀਤ:੪੬
ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੰਨੇ ਅਨਾਦ ਯੁਗਾਂ ਤੋਂ ਤੂੰ
ਨੇੜੇ ਈ ਨੇੜੇ ਢੁਕਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਏਂ,
ਗਲ ਲਾਉਣ ਨੂੰ ਮੈਨੂੰ|ਤੇਰੇ ਇਹ ਸੂਰਜ
ਸਿਤਾਰੇ ਛੁਪਾ ਨਹੀ ਸਕਦੇ ਤੈਨੂੰ ਮੈਥੋਂ
ਸਦਾ-ਸਦਾ ਲਈ|

ਭਲਕ ਸਾਰ ਤੇ ਕਦੇ ਤ੍ਰਿਕਾਲਾਂ ਵੇਲੇ
ਕਿੰਨੀ ਹੀ ਵਾਰ ਤੇਰੇ ਕਦਮਾਂ ਦੀ ਭਿਣਕ
ਪਈ ਤੇ ਕਾਸਦ ਤੇਰਾ ਮੇਰੇ ਹਿਰਦੇ ਚੋਂ
ਫ਼ੁਸਫ਼ੁਸਾਇਆ,ਓਹਲੇ ਨਾਲ ਬੁਲਾਇਆ
ਉਸ ਮੈਨੂੰ|

ਪਤਾ ਨਹੀ ਕਿਉਂ ਅੱਜ ਜੀਵਨ ਮੇਰਾ ਕੰਬ
ਰਿਹਾ ਏ ਲੂੰ-ਲੂੰ,ਤੇ ਥਰਥਰਾਉਂਦਾ ਜਿਹਾ
ਕੋਈ ਚਾਅ ਵਗ-ਵਗ ਜਾਂਦਾ ਮੇਰੀ ਹਿੱਕ ’ਚੋਂ|

ਇਉਂ ਜਿਉਂ ਹੱਟ ਵਧਾਉਣ ਦੀ ਵੇਲਾ ਹੈ ਆਉਣ
ਪੁੱਜੀ,ਤੇ ਹਵਾ ’ਚ ਤੇਰੀ ਮਧੁਰ ਮਾਜੂਦਗੀ ਦੀ
ਮਦਹੋਸ਼ੀ ਜਹੀ ਖੁਸ਼ਬੋ ਮਹਿਸੂਸ ਪਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ|



ਗੀਤ:੪੭
ਰਾਤ ਤਾਂ ਤਕਰੀਬਨ ਨਿਕਲ ਚੱਲੀ ਏ
ਅਜਾਈਂ ਉਡੀਕਦਿਆਂ ਉਸਨੂੰ|ਡਰ ਹੈ ਮੈਂਨੂੰ
ਮਤੇ ਉਹ ਆਏ ਤੜਕਸਾਰ,ਦਰਾਂ ’ਤੇ ਮੇਰੇ
ਦਸਤਕ ਦਏ ਅਚਾਣਕ,ਜਦ ਥੱਕ ਹਾਰ
ਮੈਂ ਸੁੱਤਾ ਹੋਵਾਂ ਬੇਸੁਰਤ|ਓ ਪਿਆਰਿਓ,
ਰਾਹ ਛੱਡੋ ਨਾ ਓਸ ਦੀ-ਹੋੜੋ ਨਾ ਉਸਨੂੰ|

ਜੇ ਖਣਕ ਉਸਦੇ ਕਦਮਾਂ ਦੀ ਜਗਾਏ ਨਾ ਮੈਨੂੰ,
ਤਾਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਾ ਕਰਿਓ ਮੈਨੂੰ ਉਠਾਣ ਦੀ,ਇਹੋ
ਮਿੰਨਤ ਏ ਮੇਰੀ|ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁਂਦਾ ਕਿ ਖਰੂਦੀ
ਪਂਖੇਰੂਆਂ ਦੀ ਨਿਰਤ ਮੰਡਲੀ ਜਗਾਏ ਮੈਨੂੰ,ਜਾਂ
ਸਰਘੀ ਦੀ ਲਾਲੀ ਦੇ ਜਸ਼ਨ ’ਚ ਖੜਮਸਤ
ਹਵਾਵਾਂ ਪੁਕਾਰਨ ਮੈਨੂੰ ਸੁੱਤੇ ਨੂੰ|ਸੌਣ ਦੇਣਾ ਮੈਨੂੰ
ਘੂਕ ਜੇ ਸਾਈਂ ਮੇਰਾ ਵੀ ਆਣ ਢੁੱਕੇ ਦਰਾਂ ਤੇ ਮੇਰੇ
ਅਚਾਣਕ |

ਆਹ!ਮੇਰੀ ਨੀਂਦਰ,ਅਣਮੁੱਲੀ ਨੀਂਦਰ ਲੋਚੇ ਫ਼ਨ੍ਹਾ
ਹੋਣਾ ਬਸ ਉਡੀਕੇ ਉਸ ਦੀ ਛੋਹ|ਆਹ! ਮੁੰਦੇ ਮੇਰੇ
ਨੈਣ ਖੋਲਣ ਪਲਕਾਂ ਉਸੇ ਮੁਸਕਾਨ ਦੀ ਲੋਅ ਨੂੰ,
ਜਦ ਉਹ ਸਾਹਵੇਂ ਹੋਵੇ ਮੇਰੇ ਜਿਉਂ ਨੀਂਦਰ ਦੇ
ਹਨ੍ਹੇਰੇ ’ਚੋਂ ਸੁਫ਼ਨਾ ਕੋਈ ਉਗਮਦਾ ਹੈ|

ਪ੍ਰਗਟਣ ਦਿਓ ਉਸਨੂੰ ਮੇਰੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਸਾਹਵੇਂ
ਸਭ ਲਾਟਾਂ ਤੇ ਸਭ ਰੂਪਾਂ ਦਾ ਬਾਨੀ ਹੋ ਕੇ|ਖੇੜੇ
ਦੀ ਪੈਹਲੀ ਕੰਬਣੀ ਮੇਰੀ ਜਾਗੀ ਰੂਹ ਤਾਈਂ ਬਸ
ਆਉਣ ਦਿਓ ਉਸੇ ਦੀ ਤੱਕਣੀ ਤੋਂ|ਆਪੇ ਵੱਲ ਮੇਰੀ ਇਸ
ਵਾਪਸੀ ਨੂੰ ਹੋਣ ਦਿਓ ਮੋੜਾ ਫ਼ੋਰੀ ਉਸੇ ਵੱਲ ਨੂੰ|



ਗੀਤ:੪੮
ਸਵੇਰ ਦਾ ਸ਼ਾਂਤ ਸਾਗਰ ਪਂਖੇਰੂਆਂ ਦੀਆਂ ਤਾਨਾਂ
ਨਾਲ ਛੱਲੋ-ਛੱਲ ਹੋਇਆ;ਰਾਹਾਂ ਕੰਡੇ ਖਿੜੇ ਫੁੱਲ
ਸਾਰੇ ਪਏ ਮਸਤ ਝੂਮਣ;ਬੱਦਲਾਂ ਦੀਆਂ ਤਰੇੜਾਂ’ਚੋਂ
ਚੋਂਦਾ ਸੁਨਹਰੀ ਖਜ਼ਾਨਾ ਚੁਫੇਰੇ ਖਿਲਰਿਆ ਪਰ
ਅਸੀਂ ਤੁਰੇ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ਆਪਣੀ ਰਾਹੇ ਬਿਨਾ ਰੱਤੀ
ਭਰ ਵੀ ਧਿਆਨ ਮਾਰੇ|ਅਸੀਂ ਨਾ ਤਰਾਨੇ ਛੋਂਹਦੇ
ਹਾਂ ਨਾ ਝੂਮਦੇ ਹਾਂ;ਅਸੀਂ ਉਸ ਗਰਾਂ ਵਣਜ ਨੂੰ ਨਹੀ
ਗਏ;ਨਾ ਹੀ ਕੁਝ ਬੋਲੇ ਨਾ ਮੁਸਕਰਾਏ;ਅਸੀਂ ਰਾਹ
ਲਮੇਰੇ ਨਾ ਕੀਤੇ|ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਸਮਾਂ ਲੰਘਿਆ ਅਸੀਂ
ਆਪਣੀ ਚਾਲ ਤਿਖੇਰੀ ਹੀ ਕਰਦੇ ਗਏ|

ਸੂਰਜ ਸਿਰ ’ਤੇ ਚੜ ਆਇਆ ਤੇ ਘੁੱਗੀਆਂ ਬੇਲਾਂ ਦੀ
ਛਾਵੇਂ ਗੁਟਕਦੀਆਂ|ਸਿਖਰ ਦੁਪੈਹਰ ਦੀਆਂ ਤੱਤੀਆਂ
’ਵ੍ਹਾਵਾਂ ’ਚ ਸੁੱਕੇ-ਛਿੱਜੇ ਪੱਤੇ ਡੋਲਦੇ ਘੁਮੇਰਾਂ ਖਾਂਦੇ|
ਗੱਦੀ ਮੁੰਡੇ ਪਿੱਪਲੀ ਛਾਵੇਂ ਉਂਘਲਾਉਂਦੇ ਸੁਫ਼ਨੇ ਲੈਂਦੇ
ਤੇ ਮੈਂ ਥੱਕੇ-ਹਾਰੇ ਅੰਗ ਫੈਲਾ ਵਿਛ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ ਘਾਹ
’ਤੇ ਵਗਦੇ ਪਾਣੀਆਂ ਦੇ ਕੰਡੇ|

ਸੰਗੀ-ਸਾਥੀ ਹਕਾਰਤ ਨਾਲ ਭਰੇ ਮੌਜੂ ਉਡਾਉਂਦੇ ਮੇਰਾ;
ਧੌਣਾ ਅਕੜਾਈ ਉਹ ਤੁਰੇ ਜਾਂਦੇ ਵਾਹੋ-ਦਾਹੀ;ਨਾ ਉਹ
ਪਿੱਛਲ ਝਾਤ ਪਾਉਂਦੇ ਨਾ ਸੁਸਤਾਉਂਦੇ;ਦੂਰ ਨੀਲੀ ਧੁੰਦ ’ਚ
ਛਾਈਂ-ਮਾਈਂ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਉਹ|ਅਨੇਕਾਂ ਚਰਗਾਹਾਂ,ਪਹਾੜੀਆਂ
ਟੱਪਦੇ ਉਹ ਦੂਰ-ਦੁਰੇਡੇ ਦੇ ਅਜਨਬੀ ਦੇਸਾਂ ’ਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਦੇ|
’ਏਸ ਅਨੰਤ ਰਾਹ ਦੇ ਮਹਾਨ ਮੇਜ਼ਬਾਨ,ਤੈਨੂੰ ਲੱਖ-ਲੱਖ ਸਲਾਮ’
ਲਾਹਨਤਾਂ ਮਲਾਮਤਾਂ ਦੀ ਚੋਭ ਉਠਾ ਦੇਂਦੀ ਮੈਨੂੰ,ਪਰ ਅੰਦਰੋਂ ਕੋਈ
ਹੁੰਗਾਰਾ ਨਾ ਉਠਦਾ|ਮੈਂ ਛੱਡ ਦਿੰਦਾ ਖੁਦ ਨੂੰ ਇਸ ਅਨੰਦਮਈ
ਜਿੱਲਤ ਦੀਆਂ ਡੁੰਘਾਣਾ ’ਚ ਡੁਬ ਜਾਣ ਨੂੰ-ਨਿੰਮੇ-ਨਿੰਮੇ ਚਾਅ
ਦੇ ਝਲਕਾਰਿਆਂ ’ਚ ਗੁਮ ਜਾਣ ਨੂੰ|

ਸੂਰਜ ਦੀ ਟੇਕ ਉਣ ਦਿੰਦੀ ਇਕ ਹਰਿਆਈ ਜਹੀ ਉਦਾਸੀ
ਦਿਲ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ|ਮੈਂ ਬਿਸਾਰ ਦਿੰਦਾ ਕਿ ਕਿਸ
ਲਈ ਸੀ ਮੈਂ ਸਫ਼ਰ ਕੀਤਾ,ਤੇ ਹਾਰ ਜਾਂਦਾ ਅਪਣਾ ਦਿਲ ਸਹਜੇ
ਹੀ ਗੀਤਾਂ ਨਜ਼ਾਰਿਆਂ ਦੇ ਭਂਵਰਜਾਲ ਨੂੰ|

ਅੰਤ ਜਦ ਨੀਂਦਰ ਖੁੱਲੀ ਮੇਰੀ,ਮੈਂ ਅੱਖਾਂ ਖੋਲੀਆਂ ਤਾਂ ਦੇਖਾਂ ਕਿ
ਸਿਰਹਾਣੇ ਖੜਾ ਏਂ ਤੂੰ ਮੇਰੇ,ਅਪਣੀ ਮੁਸਕਾਨ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਨੀਂਦ ਨੂੰ
ਸਰੋਬਾਰ ਕਰਦਾ|ਕਿੰਨਾ ਡਰਿਆ ਸੀ ਮੈਂ ਕਿ ਰਾਹ ਏ ਤੇਰਾ ਲੰਮੇਰਾ,
ਹੰਭਾ ਦੇਣ ਵਾਲਾ,ਸੀ ਤੁਧ ਤਾਈਂ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀ ਮਾਰੋ-ਮਾਰ ਬਹੁਤ ਹੀ
ਦੁਸ਼ਵਾਰ!




ਗੀਤ:੪੯
ਆਪਣੇ ਸਿੰਘਾਸਨ ਤੋਂ ਤੂੰ ਉਤਰ ਆਇਆਂ
ਆਣ ਖਲੋਇਆਂ ਮੇਰੀ ਝੁੱਗੀ ਦੇ ਦਰਾਂ ਮੋਹਰੇ|

ਮੈਂ ਗਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿਸੇ ਨੁੱਕਰੇ ਕੱਲਮ-ਕਾਰਾ ਤੇ
ਕੰਨੀਂ ਪਈ ਤੇਰੇ ਉਹ ਧੁਨ| ਤੂੰ ਉਤਰ ਆਇਆ
ਤੇ ਆਣ ਖਲੋਇਆ ਮੇਰੀ ਝੁੱਗੀ ਦੇ ਦਰਾਂ ਮੋਹਰੇ|

ਦਰਬਾਰ ਤੇਰੇ ’ਚ ਫ਼ਨਕਾਰ ਨੇ ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਤੇ
ਹਰ ਘੜੀ ਗੂੰਜਦੇ ਨੇ ਗੀਤ ਉੱਥੇ|ਪਰ ਇਹ
ਅਲ੍ਹੜ ਜਿਹਾ ਨਗਮਾ ਇਸ ਸਿੱਧੜ ਦਾ ਤੇਰੇ
ਇਸ਼ਕ ਨੂੰ ਜਾ ਛੋਹਿਆ|ਰੱਤੀ ਭਰ ਪੀੜ ਤੁਣਕਾ
ਜਿਹੀ,ਕੁੱਲ ਜਹਾਨਾਂ ਦੇ ਮਹਾਂ ਸੰਗੀਤ ’ਚ ਭਿੱਜੀ,
ਤੇ ਹੱਥੀਂ ਫੁੱਲ ਲੈ ਈਨਾਮ ਵੱਜੋਂ ਤੂੰ ਉਤਰ ਆਇਆਂ
ਤੇ ਆਣ ਖਲੋਇਆਂ ਮੇਰੀ ਝੁੱਗੀ ਦੇ ਦਰਾਂ ਮੋਹਰੇ|



ਗੀਤ:੫੦
ਪਿੰਡ ਦੀ ਫ਼ਿਰਨੀ ’ਤੇ ਦਰ-ਦਰ ਮੰਗਦਾ ਫਿਰਦਾ ਸੀ
ਮੈਂ,ਜਦ ਉਸਦਾ ਸੁਨਹਿਰੀ ਰੱਥ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ ਕਿਸੇ
ਸਜੀਲੇ ਸੁਫ਼ਨੇ ਵਾਂਗ,ਸੋਚੀਂ ਪਿਆ ਸੀ ਮੈਂ,ਕੌਣ ਹੈ ਇਹ,
ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹਾਂ ਦਾ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹ!

ਮੇਰੀਆਂ ਉਮੀਦਾਂ ਮਚਲ ਪਈਆਂ,ਇੰਜ ਜਾਪਿਆ ਮੇਰੇ
ਬੁਰੇ ਦਿਨਾਂ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋਇਆ ਕਿ ਹੋਇਆ,ਅਣਮੰਗੀ
ਭਿਛਿਆ ਦੀ ਆਸ ’ਚ ਉਡੀਕਦਾ ਖੜਾ ਸੀ ਮੈਂ,ਚੋਹੀਂ
ਪਾਸੀਂ ਖਜ਼ਾਨੇ ਖਿੱਲਰੇ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਸੀ|

ਰੱਥ ਐਣ ਸਾਹਮਣੇ ਆਣ ਰੁਕਿਆ ਮੇਰੇ|ਤੇਰੀ ਨਜ਼ਰ
ਪਈ ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਤੇ ਤੂੰ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦਾ ਉਤਰ ਆਇਆ,
ਜਾਪਿਆ ਜਿੰਦ ਮੇਰੀ ਦੇ ਭਾਗ ਜਾਗੇ ਆਖਿਰ ਨੂੰ|

ਤੇ ਫੇਰ ਅਚਾਣਕ ਤੂੰ ਆਪਣਾ ਸੱਜਾ ਹੱਥ ਅੱਗੇ ਕਢਿਆ
ਤੇ ਬੋਲਿਆ,"ਜੋ ਵੀ ਹੈ ਝੋਲੀ ਪਾ ਦੇ ਮੇਰੀ!"

ਆਹ!ਕਿਹੀ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹਾਂ ਵਾਲੀ ਮਸ਼ਕਰੀ ਸੀ ਇਹ ਕਿਸੇ
ਮੰਗਤੇ ਮੋਹਰੇ ਹੱਥ ਅੱਡਣਾ ਮੰਗਣ ਖਾਤਿਰ!ਹੱਕਾ-ਬੱਕਾ
ਖੜਾ ਸੀ ਮੈਂ ਦੁਚਿੱਤੇ ਪਿਆ,ਤੇ ਫੇਰ ਝੋਲੀ ’ਚੋਂ ਟਟੋਲ ਹੋਲੀ
ਜਿਹੇ ਮੈਂ ਇਕ ਮਰਿਅਲ ਜਿਹਾ ਜੌਂ ਦਾ ਦਾਣਾ ਕਢਿਆ ਤੇ
ਤਲੀ ਟਿਕਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇਰੀ|

ਪਰ ਅਚੰਭੇ ਦਾ ਮੇਰੇ ਪਾਰਾਵਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੋਈ ਜਦ ਆਥਣ
ਵੇਲੇ ਮੈਂ ਝੋਲਾ ਪਲਟਿਆ ਫ਼ਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਤਾਂ ਦੇਖਾਂ ਕਿ ਉਹੀ ਨਿੱਕਾ
ਜਿਹਾ ਦਾਣਾ ਹੋ ਸੋਨੇ ਦਾ ਢੇਰ ਉੱਤੇ ਪਿਆ ਚਮਕੇ|ਫੁੱਟ ਪਿਆ ਮੈਂ
ਰੋਇਆ ਜ਼ਾਰੋ-ਜ਼ਾਰ ਸੋਚਾਂ ਕਾਸ਼ ਇੰਨੀ ਕੁ ਹਿੰਮਤ ਹੁੰਦੀ ਕੀਤੀ ਕਿ
ਪਾ ਸਕਦਾ ਆਪਣਾ ਸਰਵਸ ਤੇਰੀ ਝੋਲੀ|




ਗੀਤ:੫੧
ਰਾਤ ਸੰਘਣੀ ਹੋਈ|ਦਿਨ ਦੇ ਕਾਰਜ ਸਬ ਮੁਕ-ਮੁਕਾਏ|
ਅਸਾਂ ਸੋਚਿਆ ਅਖੀਰੀ ਪ੍ਰਾਹੁਣਾ ਰਾਤ ਦਾ ਆ ਚੁੱਕਾ,ਪਿੰਡ
ਦੇ ਬੂਹੇ ਸਾਰੇ ਢੋ ਦਿੱਤੇ|ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਫ਼ੁਸ-ਫ਼ੁਸਾਇਆ ਕਿ
ਰਾਜਾ ਤਾਂ ਆਣ ਵਾਲਾ ਏ ਹਾਲੇ|ਅਸੀਂ ਹੱਸ ਪਏ ਤੇ ਬੋਲੇ,
"ਨਾ,ਇਹ ਨਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ|"

ਇੰਜ ਲਗਦਾ ਕਿ ਬੂਹਾ ਖੜਕਿਆ ਪਰ ਅਸੀਂ ਕਹਿ
ਛਡਦੇ ਕਿ ਕੁਝ ਨਹੀ ਐਵੇਂ ਹਵਾ ਹੋਏਗੀ|ਅਸੀਂ ਦੀਵੇ
ਬੁਝਾਏ ਤੇ ਲੇਟ ਗਏ ਸੌਣ ਖਾਤਿਰ|ਫ਼ੇਰ ਕਿਸੇ ਕਿਹਾ,
"ਕਾਸਿਦ ਆਇਆ,ਦੂਤ ਉਸਦਾ|"ਮਖੌਲ ਹੀ ਸਮਝਿਆ
ਅਸੀਂ,"ਕਾਹਨੂੰ,ਹਵਾ ਹੀ ਹੋਏਗੀ ਬਸ!"

ਰਾਤ ਦੀ ਸੁੰਨ-ਸਰਾਂ ’ਚ ਕੋਈ ਆਵਾਜ਼ ਹੋਈ,ਬੇਸੁਰਤੀ
’ਚ ਸੋਚਿਆ ਅਸੀਂ ਕਿ ਦੂਰ ਕੋਈ ਬੱਦਲ ਗਰਜਿਆ
ਹੋਏਗਾ|ਧਰਤੀ ਕੰਬੀ,ਕੰਧਾ ਲੜਖੜਾਈਆਂ,ਨੀਂਦ ਵਿੱਚ
ਖਲਲ ਆਣ ਪਿਆ|ਕੋਈ ਬੋਲਿਆ ਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਪਹੀਆਂ
ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੀ|ਅਸੀਂ ਸੁੱਤ-ਉਣੀਂਦਰੇ ਹੀ ਬੁੜਬੁੜਾਏ,
"ਕਾਹਨੂੰ,ਕਿਤੇ ਬਿਜਲੀ ਗੜਕੀ ਏ!"

ਮੁੰਹ ਹਨੇਰਾ ਸੀ ਹਾਲੇ ਜਦ ਨਗਾੜਿਆਂ ’ਤੇ ਧਮਕ
ਪਈ|ਆਵਾਜ਼ ਆਈ,"ਜਾਗੋ!ਝਟਪਟ ਜਾਗੋ!"ਦਿਲ
ਫੜ ਬੈਠ ਗਏ ਅਸੀਂ ਭੈ ਨਾਲ ਕੰਬਦੇ|ਕਿਸੇ ਕਿਹਾ,
"ਲਓ,ਉਹ ਰਿਹਾ ਮਹਾਰਾਜ ਦਾ ਝੰਡਾ!"ਛਾਲ ਮਾਰ
ਉੱਠੇ ਅਸੀਂ ਕੂਕ ਪਏ,"ਹੁਣ ਟਾਲਣ ਦੀ ਘੜੀ ਨਾ ਰਹੀ!"

ਰਾਜਾ ਤਾਂ ਆਣ ਢੁੱਕਾ-ਪਰ ਰੌਸ਼ਨੀਆਂ ਕਿਥੇ ਨੇ,ਕਿਥੇ
ਨੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਹਾਰ?ਸਿੰਘਾਸਨ ਕਿੱਥੇ ਹੈ ਉਸਦਾ?ਓਹ,
ਨਮੋਸ਼ੀ ਏ!ਨਿਰੀ ਨਮੋਸ਼ੀ!ਦਰਬਾਰ ਕਿੱਥੇ ਹੈ ਸਜਿਆ,
ਕਿੱਥੇ ਨੇ ਸਾਜ-ਸਿੰਗਾਰ?ਕਿਸੇ ਕਿਹਾ,"ਬੇਕਾਰ ਹੈ ਸਾਰਾ
ਰੌਲਾ!ਸੁਆਗਤ ਕਰੋ ਉਸਦਾ ਖਾਲੀ ਹੱਥੀਂ,ਲੈ ਚੱਲੋ ਉਸਨੂੰ
ਘਰ ਆਪਣੇ ਜੋ ਹੈ ਨਿਰੋਲ ਖਾਲੀ!"

ਦਰ ਖੋਲੋ,ਗੂੰਜਣ ਦਿਓ ਸ਼ੰਖਨਾਦ!ਘਣੀ ਹਨੇਰੀ ਰਾਤੇ ਨੂੰ
ਆਣ ਪੁੱਜਿਆ ਸਾਡੇ ਹਨੇਰੇ ਸੁੰਨੇ ਘਰ ਦਾ ਸਾਈਂ|ਗਗਨ
ਦਮਾਮੇ ਗਰਜਦੇ,ਹਨੇਰਾ ਕੰਬੇ ਫਰਫੜਾਉਂਦੀ ਲਾਟ ’ਚ|
ਲੈ ਆਓ ਜੁੱਲੀ ਚਿਥੜੇ ਹੋਈ ਤੇ ਵਿਛਾ ਦੇਵੋ ਵੇਹੜੇ ’ਚ|
ਤੂਫ਼ਾਨਾਂ ਦੇ ਸੰਗ ਅਚਾਨਕ ਆਣ ਵੜਿਆ ਹੈ ਡਰਾਉਣੀ
ਬੋਲੀ ਇਸ ਰਾਤ ਦਾ ਸਾਈਂ|



ਗੀਤ:੫੨
ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ ਮੰਗ ਲਵਾਂ ਫੁੱਲਾਂ ਦਾ ਉਹ ਹਾਰ ਜੋ ਤੂੰ ਗਲ
ਵਿਚ ਸੀ ਪਾਇਆ,ਪਰ ਹਿੰਮਤ ਨਾ ਪਈ|ਸੋ ਮੈਂ ਉਡੀਕਦਾ
ਰਿਹਾ ਸਵੇਰ ਹੋਣ ਤਾਈਂ,ਜਦੋਂ ਤੂੰ ਵਿਦਾ ਸੀ ਹੋਇਆ,ਤੇਰੇ
ਬਿਛੌਣੇ ਤੋਂ ਚੰਦ ਨਿਸ਼ਾਨੀਆਂ ਚੁਗਣ ਨੂੰ|ਸਾਰੀ ਪ੍ਰਭਾਤ ਮੈਂ
ਭਟਕੀ ਭਿਖਾਰਣਾਂ ਵਾਂਗ ਇੱਕੀ-ਦੁੱਕੀ ਕਿਸੇ ਮਧੋਲੀ-ਮਿੱਧੀ
ਪੰਖੜੀ ਖਾਤਿਰ|

ਆਹ,ਇਹ ਭਾਗ ਮੇਰੇ,ਕੀ ਲਭਿਆ ਮੈਨੂੰ?ਤੇਰੇ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਇਹ
ਕਿਹੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਏ?ਨਹੀ ਏ ਫੁੱਲ,ਨਾ ਸ਼ੈਹ ਕੋਈ ਸੁਆਦਲੀ,ਨਾ
ਹੀ ਸੁਗੰਧਿਤ ਜਲ ਦਾ ਕੁੰਭ|ਇਹ ਤਾਂ ਸ਼ੂਕਦੀ ਸ਼ਮਸ਼ੀਰ ਤੇਰੀ,
ਲਾਟ ਵਾਂਗ ਲਿਸ਼ਕਦੀ,ਅਸਮਾਨੀ ਗਾਜ਼ ਵਾਂਗ ਡਿਗਦੀ|ਭਲਕ
ਦੀ ਕਮਸਿਨ ਜਹੀ ਲੋਅ ਅੰਦਰ ਆਈ ਝੀਥਾਂ ਥਾਣੀ ਤੇ ਤੇਰੇ
ਬਿਸਤਰ ’ਤੇ ਪਸਰ ਗਈ|ਭੋਰ ਦੇ ਪੰਛੀ ਹੋਲੇ-ਹੋਲੇ ਚੂਕਣ ਤੇ
ਪੁਛਣ,"ਕੀ ਖਟਿਆ ਤੈਂ,ਸੁਆਣੀਏ?"ਨਾ,ਇਹ ਤਾਂ ਫੁੱਲ ਨਹੀ,
ਨਾ ਕੋਈ ਸ਼ੈਹ ਸੁਆਦਲੀ,ਨਾ ਹੀ ਸੁਗੰਧਿਤ ਜਲ ਦਾ ਕੁੰਭ ਕੋਈ
ਭਰਿਆ,ਇਹ ਤਾਂ ਡਰਾਉਣੀ ਖੜਗ ਓਸ ਦੀ|

ਅਚੰਭੇ ਭਰਿਆ ਮੈਂ ਨੀਝ ਲਾ ਸੋਚਾਂ,ਇਹ ਕੇਹੀ ਸੌਗਾਤ ਏ ਤੇਰੀ|
ਨਾ ਕਿਸੇ ਖੂੰਜੇ ਛੁਪਾ ਹੋਵੇ ਮੈਥੋਂ,ਜੇ ਪਹਿਣ ਤੁਰਾਂ ਤਾਂ ਲੱਜ ਆਵੇ,
ਮੈਂ ਤਾਂ ਨਿਤਾਣੀ ਅਜ਼ਲਾਂ ਦੀ,ਹਿੱਕ ਨਾਲ ਘੁੱਟਾਂ ਏਸ ਨੂੰ ਤਾਂ ਇਹ
ਖੁਭਦੀ ਜਾਵੇ|ਫੇਰ ਵੀ ਇਹ ਜੋ ਮਾਣ ਤੂੰ ਬਖਸ਼ਿਆ ਏ ਮੈਨੂੰ,ਪੀੜ
ਦੇ ਏਸ ਬੋਝ ਨੂੰ,ਉਪਹਾਰ ਨੂੰ ਤੇਰੇ ਹਿਰਦੈ ’ਤੇ ਜਰਾਂਗੀ ਮੈਂ|

ਹੁਣ ਇਸ ਜਗ ’ਤੇ ਕੋਈ ਭੌ ਨਹੀਂ ਬਚਿਆ ਮੇਰੇ ਲਈ, ਤੂੰ ਹੀ ਰਹੇਂਗਾ
ਜੇਤੂ ਸਾਰੇ ਮੇਰੇ ਝੇੜਿਆਂ ’ਚੋਂ|ਮੌਤ ਤੂੰ ਝਰ ਗਿਆ ਏਂ ਝੋਲੀ ਮੇਰੀ ਤੇ
ਜਿੰਦ ਆਪਣੀ ਮੈਂ ਨਿਛਾਵਰ ਕਰਾਂਗੀ ਉਸਤੋਂ| ਸਬ ਬੰਧਨ ਕੱਟਣ ਨੂੰ
ਤੇਰੀ ਤਲਵਾਰ ਸੰਗ ਹੈ ਮੇਰੇ,ਫੇਰ ਏਸ ਜਹਾਨ ’ਚ ਹੁਣ ਕੀ ਭੈਅ ਹੈ|

ਹੁਣ ਤੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਾਰ-ਸਿਂਗਾਰਾਂ ਤੋਂ ਤੋਬਾ ਮੇਰੀ|ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਦੇ ਸਰਤਾਜ,
ਉਡੀਕ ਦੀਆਂ ਘੜੀਆਂ ਹੋਰ ਨਹੀਂ,ਹੁਣ ਖੂੰਜੇ ਵੜ-ਵੜ ਨਹੀਂ ਰੋਵਾਂਗਾ
ਮੈਂ,ਹੁਣ ਕੋਈ ਸੰਗ ਨਾ,ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਮਿਠੜੀ ਲੋਕਲਾਜ|ਤੂੰ ਇਹ ਖਡਗ
ਬਖਸ਼ੀ ਏ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਨੂੰ ਮੇਰੇ|ਹੁਣ ਇਹ ਗੁੱਡੀਆਂ ਪਟੋਲੇ ਭਲਾ ਮੈਨੂੰ ਕੀ
ਸੋਹਂਦੇ ਨੇ!



ਗੀਤ:੫੩
ਸੋਹਣੇ ਨੇ ਤੇਰੇ ਕਂਗਣ,ਸਿਤਾਰੀਂ ਜੜੇ,ਅਸੰਖ ਰੰਗਾਂ ’ਚ
ਕੌਤਕੀਂ ਘੜੇ ਜ਼ੇਵਰ ਤੇਰੇ,ਪਰ ਹੋਰ ਵੀ ਸੋਹਣੀ ਜਾਪੇ ਮੈਨੂੰ
ਸ਼ਮਸ਼ੀਰ ਤੇਰੀ,ਅੰਬਰੀਂ ਸ਼ੂਕਦੀ ਏਹਦੀ ਧਾਰ,ਜਿਉਂ ਗਰੁੜ
ਨੇ ਖਿਲਾਰੇ ਹੋਣ ਖੰਬ ਅਪਣੇ,ਆਥਣ ਦੀਆਂ ਗੁਸੈਲ ਸੰਦਲੀ
ਕਿਰਣਾਂ ’ਚ ਇਕ ਇਕਸਾਰ ਘੁਲੀ ਹੈ|

ਇਹ ਥਰ-ਥਰਾਏ ਜਿਉਂ ਕਾਲ ਦੇ ਅੰਤਲੇ ਵਾਰ ’ਤੇ ਜੀਵਨ ਦਾ
ਅਖੀਰੀ ਹੁਂਗਾਰਾ ਪੀੜ ਦੀ ਤਰੰਗ ’ਚ ਕੰਬੇ;ਦਮਕੇ ਇਓਂ ਜਿਉਂ
ਹਸਤੀ ਦੀ ਖਾਲਸ ਲੌਅ ਲੌਕਿਕ ਰੂਪ ’ਚ ਲਟ-ਲਟ ਬਲ ਉੱਠੇ,
ਭਭੂਕੇ ਵਾਂਗ ਮਚ ਪਏ |

ਸੋਹਣੇ ਨੇ ਤੇਰੇ ਕੰਗਣ,ਅੰਬਰੀ ਨਗੀਨਿਆਂ ਨਾਲ ਜੜੇ;ਪਰ ਤਲਵਾਰ
ਤੇਰੀ,ਓ ਤੂਫ਼ਾਨਾਂ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨ,ਹੈ ਅਜ਼ੀਮੋ-ਸ਼ਾਨ,ਪਰਮ ਸੁਹਪਣ ’ਚ
ਲਪੇਟੀ,ਭਿਅੰਕਰ ਹੈ ਇਸ ’ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਧਰਣਾ ਜਾਂ ਧਿਆਨ ਵੀ ਕਰਨਾ
ਉਸਦਾ|



ਗੀਤ:੫੪
ਮੈਂ ਕੁਝ ਨਾ ਪੁਛਿਆ ਤੈਥੋਂ;ਨਾ ਹੀ ਨਾਂ ਅਪਣਾ ਕੰਨੀ ਪਾਇਆ ਤੇਰੇ|
ਜਦ ਤੂੰ ਰੁਖਸਤ ਹੋਇਆ ਮੈਂ ਕੁ ਨਾ ਕੀਤੀ ਚੁਪਚਾਪ ਖੜਾ ਰਿਹਾ|
ਕੱਲਮ-ਕੱਲਾ ਰਿਹਾ ਮੈਂ ਉਸ ਖੂਹ ’ਤੇ,ਪਰਛਾਵਾਂ ਬਿਰਖ ਦਾ ਵੀ ਸੀ
ਢਲ ਚਲਿਆ ਹੋਲੀ-ਹੋਲੀ,ਸੁਆਣੀਆਂ ਸਬ ਤੁਰ ਗਈਆਂ ਸੀ ਘਰੋ-
ਘਰੀ ਲੈ ਮਟਕੀਆਂ ਸੂਹੀਆਂ ਭਰੀਆਂ ਨੱਕੋ-ਨੱਕ|ਉਨ੍ਹਾ ਬੁਲਾਇਆ
ਮੈਨੂੰ,ਹਾਕ ਮਾਰੀ,"ਨੀ ਚਲ ਤੁਰ ਹੁਣ,ਸਵੇਰ ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਹੋਣ ਨੂੰ ਆਈ|"
ਪਰ ਮੈਂ ਨਿੱਸਲ ਜਹੀ ਖਿਆਲੀਂ ਗੁਆਚੀ ਟਾਲਦੀ ਰਹੀ|

ਤੇਰੇ ਆਉਣ ਦੀ ਭਿਣਕ ਵੀ ਨਾ ਪਈ ਮੈਨੂੰ| ਨਜ਼ਰਾਂ ਤੇਰੀਆਂ ਜਦ ਮੇਰੇ
ਉੱਤੇ ਪਈਆਂ ਉਦਾਸੀਆਂ ਸਨ,ਬੋਲ ਬੁਝੇ-ਬੁਝੇ,ਮਸਾਂ ਹੀ ਬੋਲਿਆ ਤੂੰ,
"ਹਾਂ,ਮੈਂ ਇੱਕ ਪਿਆਸਾ ਰਾਹੀ|"ਖਿਆਲਾਂ ’ਚੋਂ ਤ੍ਰਭਕ ਉਠੀ ਮੈਂ ਤੇ ਉਲਦ
ਦਿੱਤੀ ਗਾਗਰ ਤੇਰੇ ਜੁੜੇ ਹੱਥਾਂ ’ਤੇ ਬਰਸ ਪਿਆ ਪਾਣੀ|ਸਿਰਾਂ ’ਤੇ ਪੱਤੇ
ਸਰਸਰਾਏ;ਅਣਗਾਹੇ ਹਨ੍ਹੇਰਿਆਂ ’ਚੋਂ ਬਬੀਹੇ ਬੋਲ ਪਏ,ਮੋੜਾਂ ਤੋਂ ਵਗ ਤੁਰੀ
ਰਾਤ ਦੀ ਰਾਣੀ ਦੀ ਮੈਹਕ|

ਗੂਂਗੀ ਹੋਈ ਖੜੀ ਸੀ ਮੈਂ ਸ਼ਰਮ ਦੀ ਮਾਰੀ ਜਦ ਤੂੰ ਸੀ ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਪੁਛਿਆ|
ਆਖਿਰ,ਐਸਾ ਕੀ ਕੀਤਾ ਮੈਂ ਕਿ ਤੂੰ ਯਾਦ ਰਖੇਂ ਮੈਨੂੰ?ਪਰ ਉਹ ਸਮ੍ਰਿਤੀ ਕਿ
ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਪਿਆਸ ਬੁਝਾਉਣ ਨੂੰ ਘੁੱਟ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪਾਈ ਧੜਕਦੀ ਹੈ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ
ਤੇ ਪਿਆਰ ਭਿੱਜੀ ਲੱਗੀ ਰਹਿੰਦੀ ਗਲ ਨਾਲ|ਭੋਰ ਦੀ ਬੇਲਾ ਬਹੁਤ ਪਛੜ
ਗਈ,ਪੰਛੀ ਗਾਉਣ ਹੰਭੇ-ਹਾਰੇ,ਨਿੰਮ ਦੇ ਪੱਤੇ ਖੜਕਣ ਸਿਰ ’ਤੇ ਤੇ ਮੈਂ ਬੈਠੀ-
ਬੈਠੀ ਪਈ ਹਾਂ ਸੋਚਾਂ ਦੇ ਰਾਹ|



ਗੀਤ:੫੫
ਨਿਢਾਲ ਏ ਦਿਲ ਤੇਰਾ ਤੇ ਅੱਖਾਂ ’ਚ ਨੀਂਦ ਭਰੀ ਏ ਹਾਲੇ ਤਾਈਂ|

ਤੁਧ ਤਕ ਪੁੱਜਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਸੁਨੇਹਾ ਕਿ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹਤ ਸੋਹੇ
ਕੰਡਿਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ?ਜਾਗ,ਹੁਣ ਤੇ ਜਾਗ,ਨਾ ਅਜਾਈਂ ਡੰਗ ਨਾ
ਟਪਾ!

ਪਥਰੀਲੇ ਇਸ ਰਾਹ ਦੇ ਅਖੀਰ,ਅਛੂਹੇ ਏਕਾਂਤ ਦੇ ਦੇਸ਼,ਮਿੱਤਰ ਮੇਰਾ
ਬੈਠਾ ਏ ਬਿਲਕੁਲ ਇਕੱਲਾ|ਉਸ ਨਾਲ ਛਲ ਨਾ ਕਰ|ਜਾਗ,ਹੁਣ ਤੇ
ਜਾਗ|ਕੀ ਹੋਇਆ ਜੇ ਅੰਬਰ ਹਫ਼ਿਆ,ਲੂ ਵਗੇ ਉਹ ਲੂੰ-ਲੂੰ ਕੰਬੇ ਡਰਿਆ
ਸਿਖਰ ਦੁਪਹਰੀ ਤੋਂ,ਕੀ ਹੋਇਆ ਜੇ ਬਲਦੀ ਰੇਤਾ ਪਿਆਸ ਆਪਣੀ ਦਾ
ਜਾਲ ਵਿਛਾਇਆ|


ਕੀ ਕੋਈ ਚਾਅ ਨਾ ਬਚਿਆ ਦਿਲ ਤੇਰੇ ਦੀਆਂ ਗਹਰਾਈਆਂ ਅੰਦਰ?
ਤੇਰੇ ਕਦਮਾਂ ਦੀ ਹਰ ਥਾਪ ’ਤੇ ਕੀ ਡਫ ਰਾਹ ਦੀ ਨੱਚ-ਨੱਚ ਨਾ
ਜਾਵੇ ਦਰਦ ਪਿਰੁੰਨੀਆਂ ਮਿਠੀਆਂ ਸੁਰਾਂ ’ਚ?




ਗੀਤ:੫੬
ਬਸ ਇੰਨੀ ਹੈ ਗੱਲ ਕਿ ਚਾਓ ਤੇਰਾ ਡੁਲ-ਡੁਲ ਜਾਏ ਅੰਦਰੋਂ ਮੇਰਿਓਂ|

ਬਸ ਇੰਨੀ ਹੈ ਗੱਲ ਕਿ ਤੂੰ ਉਤਰ ਆਇਆਂ ਏਂ ਮੇਰੇ ਕਰੀਬ|ਓ ਸੱਤੇ
ਆਸਮਾਨਾਂ ਦੇ ਸਿਰਮੋਰ,ਕਿਧਰ ਜਾਂਦਾ ਤੇਰਾ ਪਿਆਰ ਜੇ ਮੈ ਨਾ ਹੁੰਦਾ?

ਤੂੰ ਹੀ ਤੇ ਚੁਣਿਆ ਮੈਨੂੰ ਸਾਰੇ ਇਸ ਖਜ਼ਾਨੇ ’ਚ ਭਾਈਵਾਲ ਕੀਤਾ ਆਪਣਾ|
ਹਿਰਦੇ ਮੇਰੇ ’ਚ ਚੱਲੇ ਅਨੰਤ ਲੀਲਾ ਤੇਰੇ ਅਨੰਦ ਦੀ|ਜਿੰਦ ਮੇਰੀ ’ਚ ਰਜ਼ਾ
ਤੇਰੀ ਹੋ ਰਹੀ ਮੂਰਤੀਮਾਨ|

ਤੇ ਇਸੇ ਲਈ,ਓ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹ,ਘੁੰਘਟ ਕਢ ਬੈਠਾ ਏਂ ਤੂੰ ਹੁਸਨਾਂ
ਦਾ,ਦਿਲ ਮੋਹਣ ਨੂੰ ਮੇਰਾ|ਤੇ ਇਸੇ ਲਈ ਇਸ਼ਕ ਤੇਰੇ ਨੇ ਸਮੋ ਦਿੱਤਾ ਖੁਦ ਨੂੰ
ਪਿਆਰੇ ਆਪਣੇ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ’ਚ,ਤੇ ਉਥੇ ਹੀ ਨਜ਼ਰ ਆਵੇਂ ਤੂੰ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਸੰਪੂਰਨ
ਸੰਗਮ ’ਚ।



ਗੀਤ:੫੭
ਜੋਤ,ਮੇਰੀ ਰੁਸ਼ਨਾਈ,ਮੇਲ੍ਹੇ ਦੋਹੇਂ ਜਹਾਨ ਮਹਾਬਲੀ
ਪ੍ਰਕਾਸ਼,ਨੈਣਾਂ ਨੂੰ ਚੁੰਮੇ ਚਾਨਣੀ, ਘੁਲੇ ਦਿਲਾਂ ’ਚ
ਨੇਹ ਰੋਸ਼ਨੀ|

ਆਹ,ਨਿਰਤ ਕਰੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼,ਪ੍ਰੀਤਮ ਮੇਰਾ,ਜਿੰਦ ਮੇਰੀ
ਦੇ ਮਰਕਜ਼ ’ਤੇ,ਰੁਮਕੇ ਰੋਸ਼ਨੀ,ਸੱਜਣੀ ਮੇਰੀ,ਡੋਰੀ
ਮੇਰੇ ਪ੍ਰੇਮ ਦੀ,ਖਿੜੇ ਆਕਾਸ਼,ਪੌਣ ਵਗੇ ਮਤਵਾਲੜੀ,
ਚੁਫ਼ੇਰੇ ਭੋਇਂ ਦੇ ਮਸਤ ਬਹੇ ਮੁਸਕਾਨ|

ਰੋਸ਼ਨੀ ਦੀਆਂ ਵੇਹਵ੍ਹਲ ਛੱਲਾਂ ’ਤੇ ਤਾਰੀਆਂ ਲਾਉਣ
ਭਂਭੀਰੀਆਂ,ਮੋਤੀਆ-ਚਂਬੇਲੀ ਦੀਆਂ ਦੁੱਧ ਚਿੱਟੀਆਂ
ਕਲੀਆਂ ਚਾਨਣ ਦੀਆਂ ਲੈਹਰਾਂ ’ਚੋਂ ਖਿੜ-ਖਿੜ ਜਾਣ|

ਹਰ ਬਦਲੀ ’ਤੇ ਸੋਨ-ਕੰਨੀਆਂ ਕੱਢਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ,ਮੇਰੀ
ਪ੍ਰੀਤਮਾ,ਖਿੰਡਾਉਂਦੀ ਰਤਨ-ਮਣੀਆਂ ਭਰ-ਭਰ ਝੋਲੀਆਂ,
ਪੱਤੀ-ਪੱਤੀ ਹੋਈ ਹੁਲਾਸਣੀ,ਮੇਰੀ ਹਾਨਣੀ,ਬਾਹਾਂ ਉਲਾਰ
ਵਗਦੀਆਂ ਮਸਤੀਆਂ|ਕਿਨਾਰੇ ਤੋੜ ਤੁਰੀਆਂ ਅੰਬਰੀ
ਨਦੀਆਂ,ਕੜ ਪਾੜ ਤੁਰੇ ਖੁਮਾਰ|



ਗੀਤ:੫੮
ਘੁਲਣ ਦਿਓ ਸਭ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਅੱਡੀਆਂ ਤਾਈਂ ਅੰਤਮ ਗੀਤ
’ਚ ਮੇਰੇ -ਜਿਸ ਚਾਅ ਦੀ ਮਾਰੀ ਭੌਂਇ ਡੁੱਲ-ਡੁੱਲ ਜਾਏ
ਖਰਮਸਤੀਆਂ ਕਰੇ ਘਾਹ ਹੋ ਵਿਛਦੀ ਵਗਦੀ ਜਾਵੇ,ਸ਼ਿਸ਼ਕੇਰੀ
ਜਿਸ ਚਾਅ ਦੀ ਜੀਵਨ-ਮੌਤ ਦੀ ਜੋੜੀ ਕੁੱਲ ਜਹਾਨ ਅੰਦਰ
ਪੈਲਾਂ ਪਾਉਂਦੀ ਫਿਰੇ,ਆਨੰਦ ਜੋ ਤੂਫ਼ਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਗਾਂ ’ਚ
ਘੁਲਿਆ,ਹਲੂਣੇ-ਜਗਾਵੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਖੇੜਿਆਂ ਦੇ ਹੁਲਾਰੇ
ਦੇ-ਦੇ,ਚਾਅ ਜੋ ਨਿੱਸਲ ਹੋਈ ਬੈਠਾ ਹੰਝੂ ਸੰਜੋਈ ਦਰਦ ਦੇ
ਸੂਹੇ ਖਿੜੇ ਕੰਵਲ ’ਤੇ,ਤੇ ਉਹ ਚਾਅ ਜਿਸਨੇ ਆਪਣਾ ਸਭ
ਕੁਝ,ਜੋ ਵੀ ਸੀ ਉਸ ਕੋਲ,ਧੂੜ ’ਚ ਉਡਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਦੇ
ਕੋਈ ਸ਼ਬਦ ਨਾ ਛੂਹਿਆ|




ਗੀਤ:੫੯
ਹਾਂ,ਮੈਂ ਜਾਣਾ ਇਹ ਹੈ ਪ੍ਰੀਤ ਤੇਰੀ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਕੁਝ ਵੀ,
ਮਹਰਮ ਦਿਲਾਂ ਦਿਆ ਹੈਂ ਤੂੰ ਹੀ ਤੂੰ ਤੇ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨ-
ਇਹ ਸੁਨਹਰੀ ਚਾਨਣੀ ਨਚਦੀ ਫਿਰੇ ਜੋ ਪੱਤਿਆਂ ’ਤੇ,
ਇਹ ਮਨਮੌਜੀ ਮੇਘ ਲਾਉਣ ਤਾਰੀਆਂ ਜੋ ਅੰਬਰਾਂ ’ਚ,
ਮੰਦ-ਮੰਦ ਵਗੇਂਦੀ ਹਵਾ ਛੱਡ ਜਾਂਦੀ ਜੋ ਆਪਣੀ ਠੰਡਕ
ਮਸਤਕ ’ਤੇ ਮੇਰੇ|

ਰੋਸ਼ਨੀ ਸਵੇਰ ਦੀ ਨੇ ਭਰ ਛਡੀਆਂ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖੀਆਂ-
ਇਹ ਸੁਨੇਹਾ ਹੈ ਤੇਰਾ ਦਿਲ ਨੂੰ ਮੇਰੇ|ਅੰਬਰਾਂ ’ਚੋਂ ਤੇਰੀ
ਸੂਰਤ ਵਿਖੇ,ਪਲਕਾਂ ਝੁਕੀਆਂ ਤੇਰੀਆਂ ਨੈਣਾਂ ’ਤੇ ਮੇਰੇ,
ਤੇ ਹਿਰਦਾ ਮੇਰਾ ਛੋਹੇ ਚਰਣ ਤੇਰੇ|





ਗੀਤ:੬੦
ਕਿਨਾਰਿਆਂ ’ਤੇ ਅੰਤਹੀਨ ਜਹਾਨਾਂ ਦੇ ਜੁੜਦੇ ਨੇ
ਜੁਆਕ|ਅਸੀਮ ਆਕਾਸ਼ ਅਡੋਲ ਹੈ ਸਿਰਾਂ ਤਾਈਂ
ਤੇ ਖੋਰੂ ਪਾਉਣ ਬੇਚੈਨ ਪਾਣੀ|ਕਿਨਾਰਿਆਂ ’ਤੇ
ਅੰਤਹੀਨ ਜਹਾਨਾਂ ਦੇ ਜੁੜਦੇ ਨੇ ਜੁਆਕ ਨਚਦੇ
ਟੱਪਦੇ ਸ਼ੋਰ ਮਚਾਉਂਦੇ|

ਰੇਤ ਦੇ ਘਰੋਂਦੇ ਬਣਾਉਂਦੇ ਉਹ ਖੇਲਦੇ ਨੇ ਘੋਗੇ
ਸਿੱਪੀਆਂ ਨਾਲ|ਜਰਜਰ ਪੱਤਿਆਂ ਦੀਆਂ ਬੇੜੀਆਂ
ਬਣਾਉਂਦੇ ’ਤੇ ਫੇਰ ਠਿਲ ਦਿੰਦੇ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੇ ਹੋਏ
ਡੂੰਘੇ ਪਾਣੀਆਂ ਨੂੰ|ਬੱਚਿਆਂ ਖੇਡ ਰਚਾਈ ਏ ਕਿਨਾਰਿਆਂ
’ਤੇ ਜਹਾਨਾਂ ਦੇ|

ਉਹ ਜਾਣਨ ਨਾ ਕਿਵੇਂ ਤੈਰਨਾ ਏ,ਨਾ ਹੀ ਜਾਣਨ ਕਿਵੇਂ
ਸੁੱਟਣੇ ਨੇ ਜਾਲ|ਮਾਹੀਗੀਰ ਮੋਤੀਆਂ ਦੇ ਲਾਉਣ ਡੁਬਕੀਆਂ
ਮੋਤੀਆਂ ਖਾਤਿਰ,ਤਾਜ਼ਿਰ ਖੇਵਣ ਜਹਾਜ਼ ਅਪਣੇ,ਠੀਕਰੇ
ਜੋੜਨ ਜੁਆਕ ਤਦ ਨੂੰ ਤੇ ਫੇਰ ਖਿਂਡਾ ਦੇਣ ਮੁੜ ਤੋਂ|
ਉਹ ਨਾ ਲੋਚਣ ਛੁਪੇ ਖਜ਼ਾਨਿਆਂ ਨੂੰ,ਨਾ ਹੀ ਜਾਣਨ
ਕਿਵੇਂ ਸੁੱਟਣੇ ਨੇ ਜਾਲ|

ਹੱਸ-ਹੱਸ ਦੂਹਰਾ ਹੋਏ ਸਮੰਦਰ ਤੇ ਮੁਸਕਾਨ ਸਾਗਰ
ਕੰਡਿਆਂ ਦੀ ਜਿਉਂ ਪੀਲੀ ਜਈ ਲਸ਼ਕੋਰ|ਮੌਤ ਵਰਤਾਵੀਆਂ
ਲੈਹਰਾਂ ਗਾਉਣ ਅਰਥਹੀਣ ਗਾਥਾ ਬਾਲਾਂ ਦੇ ਕੰਨੀ,
ਐਨ ਕਿਸੇ ਮਾਂ ਵਾਂਗ ਜੋ ਗਾਉਂਦੀ ਪੰਘੂੜਾ ਝੁਟਾਉਂਦੀ
ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ|

ਕਿਨਾਰਿਆਂ ’ਤੇ ਅੰਤਹੀਨ ਜਹਾਨਾਂ ਦੇ ਜੁੜਦੇ ਨੇ
ਜੁਆਕ|ਝੱਖੜ ਝੁੱਲਣ ਪੰਧਹੀਨ ਆਸਮਾਨਾਂ ’ਤੇ,
ਗਰਕਣ ਜਹਾਜ਼ ਅਣਗਾਹੇ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਝੋਲੀ,
ਪਸਰੀ ਏ ਮੌਤ ਹਰ ਥਾਈਂ ਤੇ ਬਾਲਾਂ ਹੈ ਖੇਡ ਰਚਾਈ|
ਕਿਨਾਰਿਆਂ ’ਤੇ ਅੰਤਹੀਨ ਜਹਾਨਾਂ ਦੇ ਹੋ ਰਿਹਾ ਏ
ਮਹਾ-ਸਮਾਗਮ ਬਾਲਾਂ ਦਾ|




ਗੀਤ:੬੧
ਨੀਂਦ ਜੋ ਬਾਲਾਂ ਦੇ ਨੈਣਾਂ ’ਚ ਉਤਰੀ ਜਾਵੇ-ਕੀ ਜਾਣੇ ਕੋਈ
ਇਹ ਆਵੇ ਕਿਧਰੋਂ?ਹਾਂ,ਖਬਰ ਹੈ ਕੋਈ ਉਡਦੀ ਜਹੀ ਕਿ
ਇਹਦਾ ਵਾਸਾ ਹੈ ਉੱਥੇ,ਪਰੀਆਂ ਦੇ ਲੋਕ,ਘਨੇ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ
ਛਾਵੇਂ ਜਿੱਥੇ ਟਾਵੇਂ-ਟਾਵੇਂ ਜੁਗਨੂਆਂ ਦੀ ਲੋਅ,ਲਮਕੇ ਪਿਆ
ਜਿੱਥੇ ਸ਼ਰਮਾਕਲ ਜਹੀਆਂ ਕਲੀਆਂ ਦਾ ਜੋੜਾ ਟੂਣੇਹਾਰੀ|
ਇਹ ਆਵੇ ਉੱਥੋਂ ਚੁਮਣ ਖਾਤਿਰ ਨੈਣ ਬਾਲੜੇ|

ਮੁਸਕਾਨ ਜੋ ਬਾਲਾਂ ਦੇ ਬੁੱਲਾਂ ’ਤੋਂ ਟਿਮਕੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਹੋਣ ਸੋਏ
-ਕੀ ਜਾਣੇ ਕੋਈ ਕਿੱਥੇ ਸੀ ਇਹ ਪੈਦਾ ਹੋਈ?ਹਾਂ,ਖਬਰ ਹੈ ਕੋਈ
ਉਡਦੀ ਜਹੀ ਕਿ ਏਕਮ ਦੇ ਚੰਨ ਦੀ ਅਲ੍ਹੜ ਜਹੀ ਕਿਰਣ ਕੋਈ
ਪਾਂਡੂ-ਰੰਗੀ ਖਿਜਾਂ ਦੇ ਖੁਰਦੇ ਬੱਦਲਾਂ ਦੀ ਕੰਨੀਂ ਨੂੰ ਜਾ ਟਕਰਾਈ
ਤੇ ਉੱਥੇ ਹੀ ਪੈਹਲੀ ਵੇਰਾਂ ਇਹ ਮੁਸਕਾਨ ਪੁੰਗਰੀ ਤਰੇਲ-ਨਹਾਈ
ਸਵੇਰ ਦਿਆਂ ਖ੍ਵਾਬਾਂ ਅੰਦਰ|ਮੁਸਕਾਨ ਜੋ ਬਾਲ ਦੇ ਬੁੱਲਾਂ ’ਤੋਂ
ਟਿਮਕੇ ਜਦੋਂ ਹੋਣ ਉਹ ਸੋਏ|

ਮਿਠੜੀ ਜਹੀ ਇਹ ਨਰਮ ਤਾਜ਼ਗੀ ਜੋ ਬਾਲਾਂ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ’ਚੋਂ
ਖਿੜਦੀ-ਕੀ ਜਾਣੇ ਕੋਈ ਕਿੱਥੇ ਰਹੀ ਇਹ ਛੋਪ ਖਲੋਈ ਹੁਣ
ਤਾਈਂ?ਹਾਂ,ਜਦ ਮਾਂ ਸੀ ਹਾਲੇ ਅਲ੍ਹੜ ਬਾਲੜੀ ਰਸੀ ਰਹੀ ਇਹ
ਹਿਰਦੇ ਉਹਦੇ ਜਿਉਂ ਪ੍ਰੇਮ ਦੀਆਂ ਹੋਣ ਮੌਨ ਤੇ ਨਾਜ਼ੁਕ ਰਮਜ਼ਾਂ-
ਮਿਠੜੀ ਜਹੀ ਇਹ ਨਰਮ ਤਾਜ਼ਗੀ ਜੋ ਬਾਲਾਂ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ’ਚੋਂ ਖਿੜਦੀ|




ਗੀਤ:੬੨
ਜਿਓਂ ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਝੋਲੀ ਪਾਈਆਂ,ਰੰਗ-ਰਂਗੀਲੀਆਂ ਬਾਜ਼ੀਆਂ
ਲਾਲ ਮੇਰੇ ਮੈਂ ਬੁਝਿਆ ਤਾਹੀਂ ਕਿਉਂ ਏਹ ਖੇਡ ਖਿੰਡੀ ਰੰਗੀਲੀ
ਬੱਦਲਾਂ ਤਾਈਂ,ਪਾਣੀਆਂ ’ਤੇ,ਕਿਓਂ ਫੁੱਲਾਂ ’ਤੇ ਰੰਗ ਤਿਰੋਂਕੇ-
ਜਿਓਂ ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਝੋਲੀ ਪਾਈਆਂ ਰੰਗ-ਬਿਰੰਗੀਆਂ ਬਾਜ਼ੀਆਂ,
ਓ ਲਾਲ ਮੇਰੇ|

ਜਿਓਂ ਮੈਂ ਗਾਇਆ ਕਿ ਤੂੰ ਪੈਲਾਂ ਪਾਵੇਂ ਤਾਹੀਂ ਓਂ ਰਮਜ਼ ਪਛਾਣੀ
ਕਿਉਂ ਪੱਤਿਆਂ ਅੰਦਰ ਹੈ ਸੰਗੀਤ,ਲੈਹਰਾਂ ਕਿਉਂ ਰਲ ਕਰਨ
ਪੁਕਾਰਾਂ ਕੰਨ ਲਾ ਸੁਣਦੀ ਧਰਤੀ ਦੀ ਰੂਹ ਤਈਂ-ਜਿਓਂ ਮੈਂ
ਗਾਇਆ ਕਿ ਤੂੰ ਪੈਲਾਂ ਪਾਵੇਂ|

ਜਿਓਂ ਮੈਂ ਸ਼ੈਹ ਧਰੀ ਕੋਈ ਮਿਠੜੀ ਲਪ-ਲਪ ਕਰਦੇ ਹੱਥਾਂ ’ਤੇ
ਤੇਰੇ ਖੁੱਲਾ ਭੇਦ ਫੇ ਮੈਂ ਥੀਂ ਗੁੱਝਾ ਕਿਉਂ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਕੁੱਪੀ ਸ਼ਹਿਦ
ਹੈ ਭਰਿਆ,ਚੋਰੀ-ਛੁਪੀਂ ਕਿਉਂ ਰਸ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਫਲ-ਜਿਓਂ ਮੈਂ ਸ਼ੈਹ
ਧਰੀ ਕੋਈ ਮਿਠੜੀ ਲਪ-ਲਪ ਕਰਦੇ ਹੱਥਾਂ ’ਤੇ ਤੇਰੇ|

ਜਿਉਂ ਮੈਂ ਤੇਰਾ ਮੁਖੜਾ ਚੁੰਮਿਆ ਕਿ ਤੂੰ ਮੁਸਕਾਵੇਂ,ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ,
ਤਾਂ ਮੈਂ ਜਾਣੇ ਅਨੰਦ ਦੇ ਧਾਰੇ ਫ਼ਜਰ ਦੀ ਵੇਲਾ ਅਰਸ਼ੋਂ ਬਰਸਣ
ਜੋ ਚੰਗਿਆਰੇ,ਆਹ!ਕੀ ਅਨੰਦ ਜਦ ਭਖਦੀ ਰੁੱਤੇ ਪੌਣ ਕੋਈ
ਮੇਰੀ ਦੇਹ ਛੂਹ ਜਾਵੇ-ਜਿਉਂ ਮੈਂ ਤੇਰਾ ਮੁਖੜਾ ਚੁੰਮਿਆ ਕਿ ਤੂੰ
ਮੁਸਕਾਵੇਂ|





ਗੀਤ:੬੩
ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਉਨਾ ਦਾ ਵੀ ਬੇਲੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਜਿਨਾ ਨੂੰ ਮੈਂ ਜਾਣਾ ਵੀ
ਨਾ,ਉਨਾ ਘਰਾਂ ’ਚ ਠਾਹਰ ਦਿੱਤੀ ਜੋ ਨਹੀਂ ਸਨ ਮੇਰੇ ਆਪਣੇ|
ਸਭੇ ਦੂਰੀਆਂ ਸਮੇਟ ਨੇੜੇ ਕੀਤੀਆਂ ਤੇ ਅਜਨਬੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਗੀ-
ਸਖਾ ਕੀਤਾ|

ਦਿਲ ਵਿਚ ਔਖ ਜਹੀ ਸੀ ਛਡਦਿਆਂ ਉਹ ਠੋਰ ਪੁਰਾਣੀ ਜਾਣੀ-
ਪਛਾਣੀ;ਵਿਸਰ ਗਿਆ ਸੀ ਮੈਨੂੰ ਕਿ ਨਵੇਂ ਵਿੱਚੀਂ ਵਸੇ ਪੁਰਾਣਾ ਤੇ
ਉਹ ਵੀ ਤੇ ਤੇਰਾ ਈ ਬਸੇਰਾ ਏ|

ਜਨਮ-ਮਰਣ ਦੇ ਵਿੱਚੋਂ ਥੀਂ ਲੈ ਜਾਵੇਂ ਤੂੰ ਜਿਧਰ ਨੂੰ ਵੀ,ਇਹ ਜਗ
ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਜਹਾਨੀ,ਮੈਂ ਥੀਂ ਤੂੰ ਹੀ ਤੂੰ,ਉਹੋ ਸਖਾ ਮੇਰੇ ਅੰਤਹੀਨ
ਜੀਵਨ ਦਾ ਜੋ ਗੰਢ ਦੇਵੇ ਹਿਰਦੇ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਹਰ ਵਾਰ ਬੇ-ਪਛਾਣੀਆਂ
ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਸੰਗ|

ਜਦ ਤੈਨੂੰ ਜਾਣ ਲਿਆ,ਪਰਾਇਆ ਤਾਂ ਫੇਰ ਰਿਹਾ ਕੋਈ ਨਾ,ਕੋਈ
ਦਰ ਵੀ ਰਿਹਾ ਨਾ ਢੋਇਆ,ਓ!ਅਰਦਾਸ ਮੇਰੀ ਇਹ ਪੂਰਣ ਕਰਦੇ
ਬਹੁਰੰਗੀ ਏਸ ਕਲੋਲ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕਿਧਰੇ ਮੈਂ ਵਿਸਾਰ ਨਾ ਬੈਠਾਂ ਅਗੰਮ
ਅਨੰਦ ਉਸ ਏਕਮ ਦੀ ਛੋਹ ਦਾ|





ਗੀਤ:੬੪
ਸੁਨਸਾਨ ਨਦੀ ਦੇ ਢਾਲੂ ਕੰਡੇ ਸਰਕੰਡਿਆਂ ਵਿਚਾਲੇ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ
ਪੁਛਿਆ,"ਮੁਟਿਆਰੇ,ਬਲਦੇ ਏਸ ਦੀਵੇ ਨੂੰ ਬੁਕਲ ਓਹਲੇ ਲੁਕੋਈ
ਕਿਧਰ ਜਾ ਰਹੀ ਏਂ ਤੂੰ?ਮੇਰਾ ਘਰ ਹਨੇਰੇ ਡੁੱਬਾ,ਇਕੱਲਾਂ ਦਾ
ਮਾਰਿਆ-ਮੈਨੂੰ ਅਪਣੀ ਲਾਟ ਹੁਧਾਰੀ ਦੇ-ਦੇ!"ਉਸ ਅਪਣੀਆਂ
ਸਿਆਹ ਅੱਖਾਂ ਚੁੱਕੀਆਂ ਤੇ ਘੁਸਮਸੇ ਨੂੰ ਚੀਰ ਛਿਣ ਭਰ ਮੇਰੇ
ਵੱਲੀਂ ਤੱਕਿਆ ਤੇ ਬੋਲੀ,"ਮੈਂ ਤਾਂ ਆਈ ਆਂ ਨਦੀ ਤਾਈਂ ਏਸ
ਚਿਰਾਗ ਨੂੰ ਧਾਰਾ ਵਿਚ ਪਰਵਾਹਣ,ਉਦੋਂ ਜਦ ਦਿਨ ਦੀ ਲੋਅ
ਮੱਧਮ ਪੈ ਜਾਊ ਪਛਮ ਵਿੱਚੀਂ|"ਮੈਂ ਖੜਾ ਇਕੱਲਾ ਸਰਕੰਡਿਆਂ
ਵਿਚਾਲੇ ਤੱਕਦਾ ਰਿਹਾ ਦੀਵੇ ਉਹਦੇ ਦੀ ਕੰਬਦੀ ਜਹੀ ਲੋਅ
ਰੁੜਦੀ ਜਾਂਦੀ ਅਜਾਈਂ ਵਹਿਣਾ ਦੇ ਸੰਗ|

ਘਿਰ-ਘਿਰ ਆਉਂਦੀ ਰਾਤ ਦੀ ਘਣੀ ਚੁੱਪ ’ਚ ਮੈਂ ਪੁਛਿਆ,"ਮੁਟਿਆਰੇ,
ਤੇਰੀਆਂ ਜੋਤਾਂ ਤੇ ਸਭੇ ਜਗਦੀਆਂ-ਫੇਰ ਕਿਧਰ ਜਾ ਰਹੀ ਏਂ ਤੂੰ
ਇਹ ਚਿਰਾਗ ਲੈ ਕੇ?ਮੇਰਾ ਘਰ ਹਨੇਰੇ ਡੁੱਬਾ,ਇਕੱਲਾਂ ਦਾ ਮਾਰਿਆ
-ਮੈਨੂੰ ਅਪਣੀ ਲਾਟ ਹੁਧਾਰੀ ਦੇ-ਦੇ!"ਉਸਨੇ ਅਪਣੀਆਂ ਸਿਆਹ
ਅੱਖਾਂ ਚੁੱਕੀਆਂ ਤੇ ਮੇਰੇ ਚੇਹਰੇ ’ਤੇ ਗੱਡ ਦਿੱਤੀਆਂ,ਤੇ ਜੱਕੋਤਕੀ
’ਚ ਖੜੀ ਰਹੀ ਬਿੰਦ ਭਰ ਤੇ ਫੇਰ ਬੋਲੀ,"ਮੈਂ ਤੇ ਲਿਆਈਂ ਆਂ
ਚਿਰਾਗ ਅਪਣਾ ਉਸ ਅਸਮਾਨ ਦੀ ਭੇਂਟਾ ਕਰਨ|"ਮੈਂ ਖੜਾ ਵੇਖਦਾ
ਰਿਹਾ ਉਹਦੀ ਲੋਅ ਬਲਦੀ ਜਾਂਦੀ ਬੇਕਾਰ ਸੁੰਨੀ ਉਸ ਖਲਾ ’ਚ|

ਮੱਸਿਆ ਦੀ ਰਾਤ ਘੋਰ ਉਦਾਸੀ ਤਾਰਾ ਵੀ ਨਾ ਟਿਮਕੇ ਪੁਛਿਆ ਮੈਂ,
"ਮੁਟਿਆਰੇ,ਕੇਹੀ ਭਾਲ ਏ ਤੇਰੀ,ਹਿੱਕ ਨਾਲ ਘੁੱਟੀ ਫਿਰੇਂ ਲਾਟ?
ਮੇਰਾ ਘਰ ਹਨੇਰੇ ਡੁੱਬਾ,ਇਕੱਲਾਂ ਦਾ ਮਾਰਿਆ-ਮੈਨੂੰ ਅਪਣੀ ਲਾਟ
ਹੁਧਾਰੀ ਦੇ-ਦੇ!"ਉਹ ਛਿਣ ਭਰ ਰੁਕੀ ਕੁਝ ਸੋਚਦੀ ਘੂਰਦੀ ਰਹੀ
ਮੇਰੇ ਚੇਹਰੇ ਵੱਲ ਹਨੇਰੇ ਨੂੰ ਚੀਰਦੀ ਤੇ ਬੋਲੀ,"ਮੈਂ ਤਾਂ ਲਿਆਈ
ਆਂ ਲਾਟ ਅਪਣੀ ਜੋਤਾਂ ਦੇ ਜਸ਼ਨ ’ਚ ਸਜਾਉਣ|"ਮੈਂ ਖੜਾ ਵੇਖਦਾ
ਰਿਹਾ ਨਿੱਕੇ ਜਿਹੇ ਦੀਵੇ ਨੂੰ ਉਹਦੇ ਗੁਮਦਿਆਂ ਬੇਸੂਦ ਰੋਸ਼ਨੀਆਂ ਦੀ
ਭਰਮਾਰ ’ਚ|





ਗੀਤ:੬੫
ਓ ਮੇਰੇ ਖੁਦਾ ਮੇਰੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਇਸ ਭਰ ਉਛਲਦੇ ਪਿਆਲੇ ’ਚੋਂ
ਕਿਹੜੀ ਇਲਾਹੀ ਮਦਿਰਾ ਪੀਏਂਗਾ ਤੂੰ?ਓ ਮੇਰੇ ਮਹਾਕਵੀ ਕੀ
ਇਹੋ ਹੈ ਤੇਰਾ ਅਨੰਦ ਕਿ ਸਿਰਜਣਾ ਅਪਣੀ ਨੂੰ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ
ਨਾਲ ਤੱਕੇਂ ਤੇ ਖੜਾ ਰਹੇਂ ਮੇਰੇ ਕੰਨਾਂ ਦੇ ਦੁਆਰ ’ਤੇ ਚੁਪ-ਚਪੀਤਾ
ਸੁਣਨੇ ਨੂੰ ਅਪਣੀਆਂ ਹੀ ਧੁਨਾਂ ਸਨਾਤਨ|

ਸਂਸਾਰ ਤੇਰਾ ਉਣ ਰਿਹਾ ਸ਼ਬਦ ਮਨ ਅੰਦਰ ਮੇਰੇ ਤੇ ਮਸਤੀ ਤੇਰੀ
ਭਰਦੀ ਸੁਰਾਂ ਉਨਾ ਤਾਈਂ|ਮੇਰੇ ਝੋਲੀ ਪਾਇਆ ਤੂੰ ਖੁਦ ਨੂੰ ਉਲਫ਼ਤ
’ਚ ਮੇਰੀ ਤੇ ਅਪਣੀ ਹੀ ਮਿਠਾਸ ਖਾਲਿਸ ਮਹਸੂਸੇਂ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਆਪੇ|




ਗੀਤ:੬੬
ਉਹ ਜੋ ਹਸਤੀ ਮੇਰੀ ਦੀ ਗਹਰਾਈ ’ਚ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਰਹੀ
ਵਿਦਮਾਨ,ਸੰਝ ਦੇ ਝਲਕਾਰਿਆਂ ’ਚ ਤੇ ਝਾਤੀਆਂ ’ਚ;
ਉਹ ਜਿਸਨੇ ਪਰਭਾਤ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ’ਚ ਕਦੇ ਘੁੰਡ ਨਾ
ਚੁਕਿਆ,ਓ ਮੇਰੇ ਖੁਦਾ!ਮੇਰੀ ਇਹ ਅੰਤਲੀ ਭੇਟਾ ਹੋਏਗੀ
ਤੈਨੂੰ,ਮੇਰੇ ਅੰਤਮ ਗੀਤ ’ਚ ਲਪੇਟੀ|ਸ਼ਬਦਾਂ ਬਹੁਤ ਵਰ-
-ਗਲਾਇਆ ਪਰ ਜਿੱਤ ਨਾ ਪਾਏ ਉਹਨੂੰ;ਉਕਸਾਹਟਾਂ
ਬੇਚੈਨ ਬਾਹਾਂ ਉਲਾਰੀ ਖੜੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਫ਼ਿਜ਼ੂਲ|

ਦੇਸ਼-ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ ਅਵਾਰਾ ਫਿਰਿਆ ਮੈਂ ਓਸ ਨੂੰ ਦਿਲ
’ਚ ਲੁਕਾਈ,ਉਸੇ ਧੁਰੀ ਗਿਰਦ ਆਏ ਉਤਾਰ ਚੜਾਓ
ਸਾਰੇ,ਮੇਰੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਉਥਾਨ ਨਿਵਾਣ ਸਭ|

ਮੇਰੀਆਂ ਸੋਚਾਂ ’ਤੇ ਅਮਲਾਂ ’ਤੇ ਨੀਂਦਾਂ ’ਤੇ ਖ੍ਵਾਬਾਂ ’ਤੇ
ਛਾਈ ਰਹੀ ਉਹੀ ਫਿਰ ਵੀ ਰਹੀ ਇਕੱਲੀ ਜੁਦਾ-ਜੁਦਾ|

ਅਨੇਕਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆ ਦਰ ਖੜਕਾਏ ਮੇਰੇ ਤੇ ਪੁਛਦੇ ਰਿਹੇ
ਪਤਾ ਉਸਦਾ ਤੇ ਮੁੜ ਗਏ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋ|

ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਜਹਾਨ ਅੰਦਰ ਜਿਸ ਦੇਖਿਆ ਹੋਵੇ ਉਹਨੂੰ ਰੂ-
ਬ-ਰੂ,ਅਪਣੀ ਹੀ ਤਨਹਾਈ ’ਚ ਟਿਕੀ ਉਡੀਕਦੀ ਰਹੀ
ਉਹ ਅੰਗੀਕਾਰ ਨੂੰ ਤੇਰੇ|




ਗੀਤ:੬੭
ਤੂੰ ਹੀ ਏਂ ਅੰਬਰ ਤੇ ਆਲ੍ਹਣਾ ਵੀ ਤੂੰ ਹੀ|ਤੂੰ ਹੀ ਓ
ਰੂਪਵੰਤ,ਆਲ੍ਹਣੇ .ਚ ਲੁਕੀ ਉਹ ਮੁਹਬੱਤ ਏ ਤੇਰੀ
ਜਿਸ ਫ਼ਾਹ ਰਖਿਆ ਰੂਹ ਨੂੰ ਰੰਗਾਂ ’ਚ ਸੁਗੰਧਾਂ ’ਚ
ਧੁਨਾਂ ’ਚ|

ਉਹ ਆਉਂਦੀ ਏ ਸਵੇਰ ਸੱਜੇ ਹਥ ਧਰੀ ਸੁਨਹਰੀ
ਚਂਗੇਰ ਹੁਸਨਾਂ ਦਾ ਤਾਜ ਲਈ ਤੇ ਮਲ੍ਹਕ ਜਹੇ ਧਰ
ਜਾਂਦੀ ਧਰਤੀ ਦੇ ਮੱਥੇ|

ਤੇ ਸ਼ਾਮ ਉਤਰਦੀ ਉੱਥੇ ਵੱਗਾਂ ਹੱਥੋਂ ਰੁਂਡ-ਮਰੁਂਡ
ਹੋਈਆਂ ਸੁੰਨਮ-ਸੁੰਨੀਆਂ ਚਰਗਾਹਾਂ ’ਤੇ,ਪਛਮ ਵਿੱਚੋਂ,
ਪੈੜ ਵਿਹੂਣੀਆਂ ਪਗਡਂਡੀਆਂ ਥਾਣੀ,ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਦੇ
ਮਹਾਸਾਗਰ ’ਚੋਂ ਵਿਸਾਲ-ਮਿਲਾਪ ਦੇ ਠੰਡੇ ਝੋਕੇ ਭਰੀ
ਸੁਨਹਲੀ ਝੱਜਰ ’ਚ ਅਪਣੀ|

ਪਰ ਓਧਰ,ਜਿਧਰ ਫੈਲਿਆ ਏ ਅਸੀਮ ਅਕਾਸ਼ ਰੂਹ
ਦੀ ਅਜ਼ੀਮ ਪਰਵਾਜ਼ ਲਈ,ਛਾਈ ਹੈ ਨਿਰਮਲ ਜੋਤ
ਸ਼ਵੇਤ|ਉਥੇ ਨਾ ਦਿਨ ਹੈ ਨਾ ਰਾਤ,ਨਾ ਰੂਪ ਨਾ ਰੰਗ,
ਤੇ ਕਿਧਰੇ ਕਦੇ ਕੋਈ ਸ਼ਬਦ ਨਹੀਂ|




ਗੀਤ:੬੮
ਸੂਰਜ-ਕਿਰਣ ਤੇਰੀ ਆਉਂਦੀ ਏਸ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਮੇਰੀ ਬਾਹਾਂ
ਪਸਾਰੀ ਖੜੀ ਰਹਿੰਦੀ ਦਰਾਂ ’ਤੇ ਮੇਰੇ ਸਾਰਾ-ਸਾਰਾ ਦਿਨ
ਵਾਪਿਸ ਲੈ ਜਾਣ ਨੂੰ ਚਰਣਾਂ ਤਾਈਂ ਤੇਰੇ ਉਹ ਬੱਦਲ ਜੋ
ਬਣੇ ਹੰਝੂਆਂ,ਹੋਂਕਿਆਂ ਤੇ ਗੀਤਾਂ ਤੋਂ ਮੇਰੇ|

ਚਾਅ-ਮਲ੍ਹਾਰਾਂ ਨਾਲ ਲਪੇਟੀ ਤੂੰ ਤਾਰਿਆਂ ਭਰੇ ਬਦਨ ਦੁਆਲੇ
ਅਪਣੇ ਚੁੰਨੀ ਉਹ ਛਿਤਰਾਏ ਜਹੇ ਬੱਦਲ ਵਾਲੀ,ਦੇਵੇਂ ਉਸਨੂੰ
ਅਸੰਖ ਰੂਪ ਤੇ ਆਕਾਰ ਤੇ ਰੰਗੀ ਜਾਵੇਂ ਛਿਣ-ਛਿਣ ਬਦਲਦੇ
ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਨੁਹਾਰ ਅੰਦਰ|

ਬਹੁਤ ਹੌਲੀ ਏ ਛੋਹਲੀ ਜਈ,ਨਾਜ਼ੁਕ ਨੈਣੀ ਨੀਰ ਭਰੀ ਸਾਂਵਲੀ
ਜਹੀ,ਇਸੇ ਲਈ ਤੇ ਪਿਆਰੀ ਏ ਤੈਨੂੰ,ਤੇ ਤੂੰ ਏਂ ਨਿਰਂਜਨ ਤੇ ਨਿਰ
-ਮਲ|ਇਸੇ ਲਈ ਤਾਂ ਇਹ ਕੱਜ ਪਾਏ ਪਾਵਨ ਪਰਮ ਲੌ ਨੂੰ ਤੇਰੀ
ਦਿਲ ਵਿੰਨਵੇਂ ਅਪਣੇ ਹਨ੍ਹੇਰਿਆਂ ਹੇਠ|




ਗੀਤ:੬੯
ਧਾਰ ਜੀਵਨ ਦੀ ਵਗੇ ਜੋ ਮੇਰੀਆਂ ਰਗਾਂ ਅੰਦਰ ਦਿਨੇਂ-ਰੈਣ
ਮਚਲਦੀ ਉਹੋ ਕੁੱਲ ਜਹਾਨ ਅੰਦਰ ਨਿਰਤ ਕਰੇ ਹੋ ਤਾਲਬੱਧ|

ਪ੍ਰਾਣ ਉਹੀ ਖੁਸ਼ੀ ਬਣ ਫੁੱਟਦੇ ਧਰਤੀ ਕੁੱਖੋਂ ਅਸੰਖ ਤਿੜਾਂ ਘਾਹ
ਦੀਆਂ ਬਣ ਤੇ ਫੁੱਟਦੇ ਖਰੂਦੀ ਫੁੱਲਾਂ ਪੱਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਮੌਜਾਂ ਹੋ-ਹੋ|

ਤੇ ਜੀਵਨ ਉਹੋ ਜੋ ਝੂਲੇ ਮਹਾਸਾਗਰੀ ਪਂਘੂੜਿਆਂ ਅੰਦਰ ਜੀਵਨ
ਦੇ ਤੇ ਮ੍ਰਿਤੂ ਦੇ,ਉਤਰਾਓ ਵਿੱਚ ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਹ ਵਿੱਚ|

ਮੈਨੂੰ ਜਾਪੇ ਮੇਰਾ ਅੰਗ-ਅੰਗ ਰੁਸ਼ਨਾਇਆ ਜੀਵਨ ਲੈਹਰ ਦੀ ਇਸ
ਛੋਹ ਦੇ ਨਾਲ|ਤੇ ਫ਼ਖਰ ਮੇਰਾ ਹੈ ਇਹੋ ਕਿ ਜਿੰਦ ਜੋ ਧੜਕੇ ਜੁਗਾਂ
-ਜੁਗਾਂ ਤੋਂ ਨੱਚਦੀ ਫ਼ਿਰੇ ਓਹ ਮੇਰੇ ਲਹੂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਛਿਣ ਅੰਦਰ|




ਗੀਤ:੭੦
ਕੀ ਓਪਰਾ ਏ ਤੁਧ ਲਈ ਮਗਨ ਹੋਣਾ ਅਨੰਦਮਈ ਇਸ
ਧੁਨ ਦੇ ਸੰਗ?ਉਛਲਨਾ ਬੁੱਲਿਆਂ ’ਚ ਗੁੰਮ ਜਾਣਾ,ਦਿਲ
ਹਲੂਣੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਵਾ-ਵਰੋਲਿਆਂ ’ਚ ਖਿਲਰ
ਜਾਣਾ?

ਨੱਸੀ ਜਾਏ ਹਰ ਸ਼ੈ,ਰੁਕੇ ਨਾ ਬਿੰਦ ਨੂੰ,ਨਾ ਦੇਖੇ ਮੁੜ-ਮੁੜ,
ਹੋੜ ਸਕੇ ਨਾ ਕੋਈ ਚੱਲੇ ਨਾ ਕੋਈ ਵਾਹ,ਉਹ ਨੱਸੀਆਂ ਜਾਵਣ|

ਤਾਲ ਮਿਲਾਉਣੀ ਇਸ ਚੰਚਲ ਲੈਅ ਨਾਲ,ਧੁਨਾਂ ਛੋਹਲੀਆਂ,
ਨੱਚਦੇ ਮੌਸਮ ਆਉਣ ਤੇ ਗੁਜ਼ਰਣ-ਰੰਗ ਤੇ ਤਾਨਾਂ ਤੇ ਘੁਲਣ
ਸੁਗੰਧੀਆਂ ਅਗੰਮੀ ਆਬਸ਼ਾਰਾਂ ’ਚੋਂ ਛਲਕਣ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਤੇ
ਖਿੰਡਦੀਆ ਜਾਵਣ ਹੱਥ ਖੜਾਈ,ਛਿਣ-ਛਿਣ ਜਾਵਣ
ਮਰਦੀਆਂ|





ਗੀਤ:੭੧
ਤਾਂ ਜੋ ਖੁਦੀ ਨੂੰ ਅਪਣੀ ਫੈਲਾ ਸਕਾਂ ਮੈਂ ਤੇ ਖਿੰਡਾ ਸਕਾਂ ਚੁਫ਼ੇਰੇ
ਖਲਾ ’ਚ,ਇਉਂ ਜੋਤ ਅਪਣੀ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਤਾਣ ਦਿੱਤੇ ਤੂੰ ਰੰਗੀਨ
ਪਰਛਾਵੇਂ-ਇਹੋ ਏ ਤੇਰੀ ਮਾਯਾ|

ਅਪਣੀ ਹੀ ਹੋਂਦ ਅੰਦਰ ਤੂੰ ਖੜੀ ਕੀਤੀ ਇਹ ਵਾੜ ਤੇ ਫ਼ਰਮਾਨ
ਐਲਾਨਿਆ ਤੇ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਖੁਦ ਨੂੰ ਅਸੰਖ ਰੰਗਾਂ ’ਚ|ਤੇਰੀ ਇਹ
ਸਵੈ-ਜੁਦਾਈ ਦੇਹ ਧਾਰੀ ਬੈਠੀ ਏ ਮੇਰੇ ਵਿੱਚੀਂ|

ਬਿਰਹੋਂ ਦਾ ਗੀਤ ਗੂੰਜੇ ਅੰਬਰੋ-ਅੰਬਰ ਹੋ ਬਹੁਰੰਗੀ ਹੰਝੂ ਬਣ-
ਬਣ ਬਹੇ ਮੁਸਕਾਨਾਂ,ਆਸਾਂ ਕਦੇ ਤੇ ਹਾਲ-ਦੁਹਾਈਆਂ;ਲੈਹਰਾਂ
ਉਠਣ ਮੁੜ ਡੁਬ ਜਾਵਣ,ਖ੍ਵਾਬ ਸਜਣ ਤੇ ਖਿੰਡ-ਖਿੰਡ ਜਾਵਣ|
ਮੁਝ ਥੀਂ ਹਾਰ ਇਹ ਤੇਰੀ ਹੀ ਮੈਂ ਦੀ |

ਇਹ ਚਿਲਮਨ ਜੋ ਤੂੰ ਖੜੀ ਕੀਤੀ ਰੰਗੀ ਪਈ ਏ ਅਸੰਖ ਮੂਰਤਾਂ
ਨਾਲ ਜੋ ਰੈਣ-ਦਿਵਸ ਦੀ ਕੂਚੀ ਵਾਹੀਆਂ|ਓਹਲੇ ਇਹਦੇ ਤੇਰੀ
ਚੌਕੀ ਏ ਉਸਰੀ ਵਿੰਗ-ਵਲੇਵਿਆਂ ਦੇ ਵਚਿੱਤਰ ਹੁਨਰ ਵਿੱਚ,
ਹੂਂਝਦੀ ਜਾਂਦੀ ਲੀਕਾਂ ਸਿਧੀਆਂ ਜੋ ਬਾਂਝ ਤਮਾਮ|

ਝਾਕੀ ਅਨੁਪਮ ਇਹ ਤੇਰੀ ਮੇਰੀ ਛਾਈ ਪਈ ਏ ਅੰਬਰੀਂ|ਤਾਨਾਂ
ਤੇਰੀਆਂ ਮੇਰੀਆਂ ਸਭ ਪੌਣਾਂ ਖਣਕਾਈਆਂ ਤੇ ਸਭ ਜੁਗ ਲੰਘਦੇ
ਛੁਪਣ-ਛੁਪਾਈ ’ਚ ਤੇਰੀ-ਮੇਰੀ|





ਗੀਤ:੭੨
ਉਹੋ ਤਾਂ ਹੈ,ਅਂਤਰੰਗ ਮੇਰੇ,ਜਿਸ ਜਗਾਈ ਏ ਹਸਤੀ ਮੇਰੀ ਗੁੱਝੀਆਂ
ਛੋਪਲੀਆਂ ਛੋਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ|

ਉਹੋ ਤਾਂ ਹੈ ਜਿਸ ਧੂੜਿਆ ਜਾਦੂ ਇਨ੍ਹਾ ਅੱਖੀਆਂ ’ਤੇ ਝੂਮਦਾ ਫਿਰੇ
ਖੇਡਦਾ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ’ਤੇ ਮੇਲ੍ਹਦੀਆਂ ਖੁਸ਼ੀਆਂ-ਗਮਾਂ ਦੀਆਂ
ਬੈਹਰਾਂ ’ਤੇ|

ਉਹੀ ਤਾਂ ਹੈ ਜੋ ਉਣੇ ਜਾਲ ਮਾਯਾ ਦੇ ਸੋਨੇ-ਚਾਂਦੀ ਦੀ ਝਾਲ ਵਾਲੇ,
ਛਿਣ-ਭਂਗਰ ਜਹੇ ਰੰਗ,ਹਰੇ ਤੇ ਨੀਲੇ ਛਾਈਂ-ਮਾਈਂ ਜਹੇ,ਆਓ ਚੋਰੀ
-ਚੋਰੀ ਮਾਰੀਏ ਝਾਤੀ ਇਨ੍ਹਾ ਝੀਤਾਂ ਥਾਣੀ ਚਰਣਾਂ ਤਈਂ ਓਹਦੇ,ਛੋਹ
ਜਿਨ੍ਹਾ ਦੀ ਮੈਨੂੰ ਮੈਂ ਵਿਸਰਾਈ|

ਦਿਨ ਆਉਂਦੇ ਜੁਗ ਗੁਜ਼ਰਦੇ ਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਰਹੇ ਉਹੋ ਜੋ ਛੇੜ ਜਾਏ ਜੀਅ
ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਭੇਸ ਬਦਲ-ਬਦਲ ਨਾਮ ਧਰੀ ਅਨੇਕ,ਖੁਸ਼ੀਆਂ-ਗਮੀਆਂ ਦੇ
ਅਨੰਤ ਵਜਦ ਵਿੱਚ|




ਗੀਤ:੭੩
ਬੰਦਖਲਾਸੀ ਨਹੀਂ ਮੇਰੀ ਕਿਸੇ ਵੈਰਾਗ ਅੰਦਰ|ਗਲਵਕੜੀ
ਮੁਕਤੀ ਵਾਲੀ ਛੋਹੇ ਮੈਨੂੰ ਹਜ਼ਾਰ ਬੰਧਨਾਂ ’ਚ ਹੁਲਾਸ ਵਾਲੇ|

ਨਿਰਮਲ ਮੈਯ ਅਪਣੀ ਨਾਨਾ ਰੰਗਾਂ ਤੇ ਸੁਗੰਧਾਂ ਵਾਲੀ ਹਮੇਸ਼ਾਂ
ਵਹਾਈ ਤੂੰ ਮੁਝ ਤਾਈਂ,ਭਰਿਆ ਇਸ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਭਾਂਡੇ ਨੂੰ ਭਰਭੂਰ|

ਜਗ ਮੇਰਾ ਜਗਾਵੇ ਹਜ਼ਾਰ ਜੋਤਾਂ ਵਿਲੱਖਣ ਉਸੇ ਦੀ ਲਾਟ ਵਿੱਚੋਂ
ਤੇ ਧਰ ਆਏ ਉਹਦੇ ਠਾਕਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਦਰਾਂ ਮੋਹਰੇ|

ਨਾ,ਮੈਂ ਕਦੇ ਨਾ ਢੋਹਾਂ ਬੂਹੇ ਇਹ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ|ਇਹ ਛੂਹਣਾ ਇਹ
ਸੁਣਨਾ ਇਹ ਨੈਣੀਂ ਨਜ਼ਾਰੇ ਚਖਣ ਸਾਰੇ ਹੀ ਅਨੰਦ ਤੇਰਾ|

ਹਾਂ,ਭਰਮ ਮੇਰੇ ਸਾਰੇ ਮਚ ਜਾਣ ਅਨੰਦ ਦੇ ਚਾਨਣ ’ਚ,ਤੇ ਤਾਂਘਾਂ
ਸਾਰੀਆਂ ਰਸ ਜਾਣ ਮੇਵਾ ਬਣ ਪ੍ਰੇਮ ਦਾ|




ਗੀਤ:੭੪
ਦਿਨ ਲੰਘਿਆ ਕਦੋਂ ਦਾ,ਢਲ ਆਏ ਪਰਛਾਵੇਂ ਧਰਾ ’ਤੇ|ਵੇਲਾ ਏ
ਇਹੋ ਮੈਂ ਪਣਘਟ ਨੂੰ ਜਾਵਾਂ ਮਟਕੀ ਭਰਨ ਨੂੰ|

ਹਵਾ ਸੰਝ ਦੀ ਵਗੇ ਤਾਂਘੀ-ਤਾਂਘੀ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਰੋਦੀ ਸੁਰਾਂ
ਸੰਗ|ਆਹ!ਬੁਲਾਵੇ ਇਹ ਮੈਨੂੰ ਤ੍ਰਿਕਾਲਾਂ ਦੇ ਨ੍ਹੇਰੇ,ਧੂਹੇ ਬਾਹਰ ਨੂੰ|
ਸੁੰਨੀਆਂ ਡੰਡੀਆਂ ਕੋਈ ਆਵੇ ਨਾ ਜਾਵੇ,ਪੌਣਾਂ ਫ਼ੰਘ ਲਾ ਉਡੀਆਂ,
ਲੈਹਰਾਂ ਆਫਰੀਆਂ ਫਿਰਣ ਦਰਿਆ ਅੰਦਰ|

ਮੈਂ ਨਾ ਜਾਣਾ ਮੁੜਾਂਗੀ ਘਰ ਨੂੰ ਕਦੇ ਮੈਂ|ਮੈਂ ਨਾ ਜਾਣਾ ਨਸੀਬਾਂ ’ਚ
ਮਿਲਣਾ ਹੈ ਕਿਸਨੂੰ|ਉੱਥੇ ਪੱਤਣਾਂ ’ਤੇ ਡੋਂਗੀ ’ਚ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਅਜ-
ਨਬੀ ਕੋਈ ਬਜਾਵੇ ਪਿਆ ਬਾਂਸੁਰੀ|




ਗੀਤ:੭੫
ਸੌਗਾਤਾਂ ਤੇਰੀਆਂ ਅਸਾਂ ਮਰਜਾਣਿਆਂ ਲਈ ਪੂਰ ਕੇ ਸਭੇ
ਲੌੜਾਂ ਮੁੜ ਜਾਣ ਫੇਰ ਤੁਧ ਤਾਈਂ ਅਣ-ਘੱਟੀਆਂ|

ਨਦੀਆਂ ਨੂੰ ਅਪਣੇ ਕੰਮ ਨੇ ਨਿੱਤ ਕਰਨ ਜੋਗੇ ਹਫ਼ੀਆਂ ਜਾਣ
ਪਿੰਡਾਂ ਖੇਤਾਂ ਥੀਂ|ਫੇਰ ਵੀ ਝੂਮਦੇ ਜਾਣ ਨਿਰੰਤਰ ਇਹ ਧਾਰੇ
ਚਰਣ ਪਖਾਰਣ ਨੂੰ ਤੇਰੇ|

ਪੁਸ਼ਪ ਖਿੰਡਿਆਉਣ ਮੈਹਕਾਂ ਤੇ ਰਸਿਆਉਣ ਪੌਣਾਂ;ਮੁੜ ਚਾੜ
ਜਾਵਣ ਤੇਰੇ ਚਰਣਾਂ ਵਿੱਚ ਭੇਂਟ ਅੰਤਲੀ ਉਹ ਸਿਰਾਂ ਵਾਲੀ|

ਅਰਾਧਨਾ ਤੇਰੀ ਨਾ ਨਿਰਧਨ ਕਰੇ ਜਗ ਨੂੰ|ਕਵੀ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਤੋਂ
ਬੰਦਾ ਲਵੇ ਭਾਓ ਜੋ ਮਨ ਭਾਵਣ;ਪਰ ਅੰਤਲਾ ਆਸ਼ਾ ਉਨ੍ਹਾ ਦਾ
ਨਿਵੇਂ ਬਸ ਤੇਰੇ ਵੱਲੀਂ|




ਗੀਤ:੭੬
ਨਿਤ ਦਿਹਾੜੇ,ਓ ਸਾਈਂ ਮੇਰੇ,ਖੜ ਪਾਊਂ ਕੀ ਹਜ਼ੂਰ ’ਚ ਤੇਰੇ,
ਆਹਵੇਂ-ਸਾਹਵੇਂ|ਦੋਹੇਂ ਹੱਥ ਬੰਨੀ,ਓ ਵਾਲੀ ਕੁੱਲ ਜਹਾਨਾਂ ਦੇ,
ਖੜ ਪਾਊਂ ਕੀ ਹਜ਼ੂਰ ’ਚ ਤੇਰੇ,ਆਹਵੇਂ-ਸਾਹਵੇਂ|

ਤੇਜਵਾਨ ਤੇਰੇ ਅੰਬਰ ਹੇਠਾਂ ਬਿਨ ਚੂੰ-ਚਾਂ ਦੇ ਸੁੰਜ ਸਰਾਂ ਵਿੱਚ|
ਨਿਰਮਾਣਾ ਦਿਲ ਲਈ ਖੜ ਪਾਊਂ ਕੀ ਹਜ਼ੂਰ ’ਚ ਤੇਰੇ ਆਹਵੇਂ-
ਸਾਹਵੇਂ|

ਡਾਹਡੇ ਤੇਰੇ ਇਸ ਜਗ ਅੰਦਰ ਜੋ ਘਾਲਣੀਂ ਖੁੱਭਾ,ਸਂਘਰਸ਼ੀਂ ਡੁੱਬਾ,
ਭੱਜੀ ਜਾਂਦੀ ਭੀੜ ਵਿਚਾਲੇ ਖੜ ਪਾਊਂ ਕੀ ਹਜ਼ੂਰ ’ਚ ਤੇਰੇ,ਆਹਵੇਂ-
ਸਾਹਵੇਂ|

ਤੇ ਜਦ ਕੰਮ ਮੇਰਾ ਮੁੱਕ ਜਾਊਗਾ ਇਸ ਜਗ ਅੰਦਰ,ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹਾਂ
ਦੇ ਓ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹ,ਕੱਲਾ ਤੇ ਨਿਸ਼ਬਦਾ ਖਲੋ ਪਾਊਂ ਕੀ ਹਜ਼ੂਰ ’ਚ
ਤੇਰੇ,ਆਹਵੇਂ-ਸਾਹਵੇਂ|





ਗੀਤ:੭੭
ਜਾਣਾਂ ਰੱਬ ਜਿਹਾ ਤੈਨੂੰ ਅਪਣੇ ਤੇ ਖੜਾ ਰਹਾਂ ਮੈਂ ਦੂਰ-ਨਾ ਸਕਾ
ਜਾਣ ਕੇ ਤੈਨੂੰ ਅਪਣਾ ਤੇਰੇ ਕੋਲ ਨੂੰ ਆਇਆ|ਪਿਤਾ ਜਾਣਾ ਮੈਂ
ਤੈਨੂੰ ਤੇਰੇ ਚਰਣੀਂ ਝੁਕ-ਝੁਕ ਜਾਵਾਂ-ਨਾ ਜਾਣ ਸਹੇਲਾ ਅਪਣਾ
ਗਲ ਬਾਹਾਂ ਪਾਵਾਂ|

ਨਾ ਰਹਿ ਪਾਵਾਂ ਮੈਂ ਉਸ ਥਾਂਵੇਂ ਜਿੱਥੇ ਤੂੰ ਖੁਦ ਹੋ ਮੇਰੇ ਵਰਗਾ
ਉਤਰੇਂ,ਉੱਥੇ ਦਿਲ ਅਪਣੇ ਵਿਚ ਫ਼ਾਹਣ ਨੂੰ ਤੈਨੂੰ ਤੇ ਸਖਾ ਵਾਂਗ
ਤੇਰੇ ਸੰਗ ਤੁਰਣ ਨੂੰ|

ਤੂੰ ਹੈਂ ਹਮਸਾਇਆ ਮੇਰਾ ਹੋਰ ਮੇਰੇ ਹਮਵਤਨਾਂ ਵਰਗਾ,ਪਰ ਮੈਂ
ਬੇਧਿਆਨਾ ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾ ਵੱਲੀਂ,ਨਾ ਵੰਡਾਂ ਮੈਂ ਖੱਟੀ ਅਪਣੀ ਸੰਗ ਉਨ੍ਹਾ
ਦੇ,ਸਾਂਝਾ ਕਰਨ ਨੂੰ ਸਰਵੱਸ ਇਉਂ ਅਪਣਾ ਨਾਲ ਨੂੰ ਤੇਰੇ|

ਨਾ ਖੁਸ਼ੀ-ਗਮੀ ਵਿਚ ਸਾਥ ਨਿਭਾਇਆ ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਸੰਗ,ਤੇ ਇਉਂ
ਨਾਲ ਖੜੋਇਆ ਤੇਰੇ|ਸੰਗਦਾ ਰਿਹਾ ਮੈਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਭੇਟਾ ਦੇਣੋ,ਤੇ
ਬਸ ਜੀਵਨ ਦੇ ਡੂੰਘੇ ਪਾਣੀਆਂ ’ਚ ਇਉਂ ਛਾਲ ਨਾ ਮਾਰੀ|




ਗੀਤ:੭੮
ਕਾਇਨਾਤ ਹਾਲੇ ਜਦ ਨਵੀਂ-ਨਵੀਂ ਸੀ ਤੇ ਤਾਰੇ ਸਾਰੇ ਦਮਕਦੇ ਸੀ
ਜੋਬਨ ਦੇ ਜਲੌ ’ਚ,ਦੇਵਤਿਆਂ ਮਹਫ਼ਿਲ ਸਜਾਈ ਅੰਬਰੀਂ ਤੇ ਗਾਏ
ਮੰਗਲ ਗਾਨ,"ਅਹੋ!ਮੁਜੱਸਮ ਪੂਰਣਮਾ!ਅਹਾ!ਅਨੰਦ ਨਰੋਲ!"

ਫੇਰ ਕੋਈ ਕੂਕਿਆ ਅਚਾਣਕ-"ਜਾਪਦੈ ਕਿਧਰੇ ਕਿਤਾਈਂ ਤਿੜਕ
ਗਈ ਏ ਨੂਰ ਦੀ ਧਾਰ ਤੇ ਖੋ ਗਿਆ ਏ ਕੋਈ ਤਾਰਾ|"

ਕੜਾਕ ਟੁੱਟੀਆਂ ਵੀਣਾ ਦੀਆਂ ਸੋਨ ਤਾਰਾਂ,ਗੀਤ ਸਭ ਥਮ ਗਏ ਉਨ੍ਹਾ
ਦੇ,ਮਾਰੇ ਦਿਲਸ਼ਿਕਨੀ ਦੇ ਵਿਲਕਦੇ ਬੋਲੇ-"ਹਾਂ,ਤਾਰਾ ਜੋ ਖੁੱਸਿਆ ਸੀ
ਸਰਵੋਤਮ,ਮਾਣ-ਸ਼ਾਨ ਸੀ ਸਭ ਅੰਬਰਾਂ ਦੀ!"

ਖੋਜ ਜਾਰੀ ਏ ਉਸਦੀ ਉਸੇ ਦਿਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਰੁਕਿਆਂ,ਤੇ ਦੁਖੜਾ ਇਹ
ਮੁੰਹੋ-ਮੁੰਹੀ ਤੁਰੀ ਜਾਂਦਾ ਕਿ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਖੁਸ਼ੀ ਖੁਸ ਗਈ ਏਸ ਜਹਾਨ
ਵਾਲੀ!

ਸਿਰਫ਼ ਰਾਤ ਦੇ ਡੂੰਘੇ ਮੌਨ ਅੰਦਰ ਤਾਰੇ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੇ ਤੇ ਫ਼ੁਸਫ਼ੁਸਾਉਂਦੇ
ਨੇ ਆਪੋ ਵਿੱਚੀ-"ਅਜਾਈਂ ਹੈ ਏ ਭਾਲ|ਅਖੰਡ ਪੂਰਣਮਾ ਦੀ ਬਾਤ ਬਸ
ਹੋਈ ਤਮਾਮ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਲਈ|





ਗੀਤ:੭੯
ਜੇ ਭਾਗਾਂ ’ਚ ਨਹੀ ਮੇਰੇ ਮਿਲਣਾ ਤੈਨੂੰ ਇਸ ਜਿੰਦੜੀ ’ਚ ਤਾਂ ਹਰ
ਘੜੀ ਇਹ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਣ ਦਈਂ ਮੈਨੂੰ ਕਿ ਮੈਂ ਤੇਰਾ ਦੀਦਾਰ ਨਾ
ਕੀਤਾ-ਛਿਣ ਭਰ ਵੀ ਵਿਸਰਣ ਨਾ ਦਈਂ ਇਹ,ਪੀੜ ਇਸ ਦੁਖ ਦੀ
ਢੋਣ ਦਈਂ ਖ੍ਵਾਬਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਤੇ ਰੜਕਨ ਦਈਂ ਜਾਗਦੀਆਂ ਘੜੀਆਂ
’ਚ|

ਤੇ ਦਿਨ ਜਦ ਲੰਘਣ ਮੇਰੇ ਇਸ ਜਗ ਦੀਆਂ ਭੀੜ ਭਰੀਆਂ ਮੰਡੀਆਂ
’ਚ,ਤੇ ਮਾਲਾਮਾਲ ਹੋਵਾਂ ਨਿੱਤ ਦੀਆਂ ਖੱਟੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰਾਂ ਜਦ
ਝੋਲੀਆਂ,ਤਾਂ ਧੜਕਣ ਦਈਂ ਇਹ ਅਹਿਸਾਸ ਹਰ ਪਲ ਕਿ ਮੈਂ ਕੁਝ
ਨਾ ਖੱਟਿਆ-ਛਿਣ ਭਰ ਵੀ ਵਿਸਰਣ ਨਾ ਦਈਂ ਇਹ,ਪੀੜ ਇਸ
ਦੁਖ ਦੀ ਢੋਣ ਦਈਂ ਖ੍ਵਾਬਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਤੇ ਰੜਕਨ ਦਈਂ ਜਾਗਦੀਆਂ
ਘੜੀਆਂ ’ਚ|

ਬਹਾਂ ਜਦ ਸੜਕ ਕੰਡੇ ਥਕਿਆ ਹਫ਼ਿਆ,ਬਿਸਤਰ ਜਦ ਲਾਵਾਂ ਭੋਇਂ
ਧੂੜ ਅੰਦਰ,ਤਾਂ ਧੜਕਣ ਦਈਂ ਇਹ ਅਹਿਸਾਸ ਹਰ ਪਲ ਕਿ ਜਾਤਰਾ
ਤਾਂ ਹਾਲੇ ਲੰਮੀ ਏ ਪਈ-ਛਿਣ ਭਰ ਵੀ ਵਿਸਰਣ ਨਾ ਦਈਂ ਇਹ,ਪੀੜ
ਇਸ ਦੁਖ ਦੀ ਢੋਣ ਦਈਂ ਖ੍ਵਾਬਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਤੇ ਰੜਕਨ ਦਈਂ ਜਾਗਦੀਆਂ
ਘੜੀਆਂ ’ਚ|

ਤੇ ਸਜੀ ਧਜੀ ਹੋਵੇ ਜਦ ਬੈਠਕ,ਬਾਂਸਰੀਆਂ ਵਜਣ ਤੇ ਹਾਸੇ ਖਿੜਨ
ਸਿਰਾਂ ਥੀਂ,ਤਾਂ ਧੜਕਣ ਦਈਂ ਇਹ ਅਹਿਸਾਸ ਹਰ ਪਲ ਕਿ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ
ਤਾਂ ਨਿਓਂਦਾ ਨਾ ਭੇਜਿਆ ਅਪਣੇ ਘਰ ਦਾ-ਛਿਣ ਭਰ ਵੀ ਵਿਸਰਣ ਨਾ
ਦਈਂ ਇਹ,ਪੀੜ ਇਸ ਦੁਖ ਦੀ ਢੋਣ ਦਈਂ ਖ੍ਵਾਬਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਤੇ ਰੜਕਨ
ਦਈਂ ਜਾਗਦੀਆਂ ਘੜੀਆਂ ’ਚ|






ਗੀਤ:੮੦
ਮੈਂ ਖਿਜਾਂ ਦੀ ਬੱਦਲੀ ਕੋਈ ਬਚੀ ਖੁਚੀ ਜਹੀ ਉਡਦੀ ਫਿਰਾਂ
ਅਵਾਰਾ ਅੰਬਰੀਂ ਬਸ ਊਂ ਈ,ਓ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਲਿਸ਼ਕਦੇ ਆਫ਼ਤਾਬ
ਮੇਰੇ!ਝਲਕ ਤੇਰੀ ਨੇ ਹਾਲੇ ਤਾਈਂ ਪੰਘਰਾਈ ਨਾ ਧੁੰਦ ਮੇਰੀ,
ਲੈਅ ਕਰਨੇ ਨੂੰ ਮੈਨੂੰ ਲੌਅ ਵਿਚ ਤੇਰੀ,ਤੇ ਗਿਣਦਾ ਪਿਆ ਹਾਂ
ਮੈਂ ਸਾਲ ਮਹੀਨੇ ਜੁਦਾਈ ਦੇ ਤੇਰੇ|

ਜੇ ਏਹੋ ਰਜ਼ਾ ਹੈ ਤੇਰੀ ਤੇ ਏਹੋ ਹੈ ਤੇਰੀ ਮੌਜ,ਤਾਂ ਲੈ-ਲੈ ਮੇਰੀ
ਇਹ ਖੁਰ-ਖੁਰ ਜਾਂਦੀ ਸੁੰਨ,ਚਿਤਰ ਦੇ ਇਹਨੂੰ ਰੰਗ ਭਰ ਦੇ,
ਸੋਨੇ ਵਿਚ ਮੜ੍ਹਦੇ ਇਸਨੂੰ,ਕਲੋਲ ਕਰੇਂਦੀਆਂ ਪੌਣਾਂ’ਚ ਠਿੱਲ
ਦੇ ਤੇ ਖਿੰਡਾ ਦੇ ਅਨੰਨ ਕੌਤਕਾਂ ’ਚ|

ਤੇ ਫੇਰ ਜਦ ਮਰਜ਼ੀ ਹੋਏ ਤੇਰੀ ਇਸ ਖੇਡ ਨੂੰ ਮੁਕਾਉਣ ਦੀ ਕਰ
ਸ਼ੂਕਦੀ ਰਾਤ ਕੋਈ,ਤਾਂ ਪੰਘਰ ਜਾਊਂ ਮੈਂ ਲੋਪ ਹੋ ਜਾਊਂ ਹਨੇਰਿਆਂ
’ਚ,ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਹੋਵੇ ਇਹ ਨਿਖਰੀ ਕਿਸੇ ਸਵੇਰ ਦੀ ਤਬੱਸੁਮ
ਅੰਦਰ,ਸ਼ੱਫ਼ਾਕ ਸੁਚਮ ਦੀ ਠੰਡਕ ਅੰਦਰ|





ਗੀਤ:੮੧
ਕਿਸੇ ਵੇਹਲੇ ਦਿਨ ਅਜਾਈਂ ਗਏ ਸਮੇ ਲਈ ਝੂਰਿਆ ਹਾਂ ਮੈਂ ਕਈ
ਵੇਰਾਂ|ਪਰ ਸਾਈਂ ਮੇਰੇ ਉਹ ਕਦੇ ਨਾ ਗਿਆ ਅਜਾਈਂ,ਤੂੰ ਸੰਭਾਲਿਆ
ਹੈ ਮੇਰੀ ਅਓਧ ਦੇ ਹਰ ਛਿਣ ਨੂੰ ਖੁਦ ਅਪਣੇ ਹੱਥੀਂ|

ਸਭਨਾ ਸ਼ੈਆਂ ਦੇ ਗਰਭ ’ਚ ਲੁਕਿਆ ਤੂੰ ਹੀ ਬੀਆਂ ’ਤੇ ਬੂਰ ਲੈ ਕੇ
ਆਉਂਦੈਂ,ਡੋਡੀਆਂ ਨੂੰ ਫੁੱਲ ਕਰਦੈਂ ਤੇ ਰਸਵੰਤੇ ਸ਼ਗੂਫ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਫਲਵਾਨ|

ਥਕਿਆ ਟੁੱਟਾ ਮੈਂ ਬਿਸਤਰ ’ਤੇ ਪਿਆ ਸੀ ਸੁੱਤਾ ਤੇ ਸੋਚਦਾ ਸੀ ਕੰਮ
ਕਾਰ ਜਿਉਂ ਰੁਕ ਗਏ ਸਾਰੇ|ਸਵੇਰਸਾਰ ਉਠਿਆ ਤਾਂ ਤੱਕਿਆ ਗਜਬ
ਫੁੱਲ ਖਿੜੇ ਨੇ ਮੇਰੀ ਫੁਲਵਾੜੀ|





ਗੀਤ:੮੨
ਤੇਰੇ ਕੋਲ ਤਾਂ ਅਨੰਤ ਸਮਾਂ ਹੈ ਪ੍ਰਭੂ|ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਜੋ ਤੇਰੇ ਪਲਾਂ-ਛਿਣਾ
ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਰਖੇ|ਰੈਨ-ਦਿਨ ਆਉਣ ਜਾਣ,ਯੁਗ ਖਿੜਨ ’ਤੇ ਝੜ
ਜਾਣ ਜਿਉਂ ਫੁੱਲ ਪੱਤੀਆਂ|ਤੂੰ ਜਾਣਦਾ ਏਂ ਕਿਵੇਂ ਕਰੀਦੀ ਹੈ ਉਡੀਕ|
ਸਦੀਆਂ ਤੇਰੀਆਂ ਲੱਗੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਉਪਰੋ-ਥਲੀ ਰੋਹੀ ਦੇ ਕਿਸੇ
ਨਿਮਾਣੇ ਜਹੇ ਫੁੱਲ ਨੂੰ ਨਿਖਾਰਣ|

ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਗਵਾਉਣ ਜੋਗਾ,ਸਮੇਂ ਦੀ ਤੋੜ ’ਚ ਧੱਕਮ
-ਧੁੱਕੀ ਤਾਂ ਕਰਨੀ ਹੀ ਪਊ ਮੌਕੇ ਹਥਿਆਉਣ ਨੂੰ|ਕੰਗਲੇ ਹਾਂ ਅਸੀਂ
ਸੁਸਤਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ|

ਤੇ ਇਹੋ ਸਮਾਂ ਹੈ ਜੋ ਉੜਦਾ ਜਾਏ ਲੁਟਾਵਾਂ ਮੈਂ ਜਿਸਨੂੰ ਹਿਰਸਾਂ ਮਾਰੇ
ਹਰ ਐਰੇ-ਗੈਰੇ ’ਤੋਂ ਜੋ ਵੀ ਟਕਰੇ,ਪਰ ਭੇਟਾ ਕੋਈ ਨਾ ਸਰਦੀ ਚੌਖਟ
’ਤੇ ਤੇਰੀ ਉਹ ਖਾਲੀ ਦੀ ਖਾਲੀ ਅੰਤ ਸਮੇਂ ਤਈਂ|

ਤੇ ਹੌਲ ਪੈਣ ਮੁੜ ਅੰਤਮ ਪੈਹਰੇ ਜੀ ਘਬਰਾਵੇ ਮਤੇ ਦਰ ਤੇਰਾ ਢੋਇਆ
ਜਾਵੇ;ਐਪਰ ਵੇਖਾਂ ਮੈਂ ਕਿ ਹਾਲੇ ਵੀ ਹੈ ਵੇਲਾ ਉੱਥੇ|





ਗੀਤ:੮੩
ਓ ਮਾਂ,ਮੋਤੀਆਂ ਦਾ ਮੈਂ ਹਾਰ ਪਿਰੋਇਆ ਗਲੇ ਲਈ ਤੇਰੇ
ਸੋਗੀ ਹੰਝੂਆਂ ਨਾਲ ਅਪਣੇ|

ਤਾਰਿਆਂ ਚਾਨਣ ਦੀਆਂ ਪਾਜ਼ੇਬਾਂ ਘੜੀਆਂ ਪੈਰ ਸ਼ਿਂਗਾਰਨ
ਨੂੰ ਤੇਰੇ,ਪਰ ਮਾਲਾ ਮੇਰੀ ਝੂਲੇ ਸੀਨੇ ਤੇਰੇ|

ਦੌਲਤਾਂ,ਨੇਕਨਾਮੀਆਂ ਦਾਤਾਂ ਤੇਰੀਆਂ ਦੇਵੇਂ ਨਾ ਦੇਵੇਂ ਸਭ
ਹੱਥ ਵਸ ਤੇਰੇ|ਪਰ ਇਹ ਹੰਝੂ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਨਿਰੋਲ ਅਪਣੇ,
ਲਿਆਇਆ ਤੁਧ ਤਾਈਂ ਜਦ ਇਹ ਸੌਗਾਤ ਮੇਹਰਾਂ ਭਰੀ
ਨਜ਼ਰ ਹੋਈ ਤੇਰੀ ਮੁਝ ਵੱਲ |





ਗੀਤ:੮੪
ਪੀੜ ਹੈ ਜੁਦਾਈ ਵਾਲੀ ਫੈਲੀ ਸਾਰੇ ਜਹਾਨ ਵਿੱਚ ਦੀਂ ਦੇਵੇ
ਜਨਮ ਅਸੰਖ ਆਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅਨੰਤ ਅਸਮਾਨ ਅੰਦਰ|

ਇਹ ਜੁਦਾਈ ਦਾ ਗਮ ਏ ਜੋ ਬੈਠਾ ਰਹੇ ਟਿਕਟਿਕੀ ਲਾਈ
ਸਾਰੀ-ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਤਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਚੁਪ-ਚਪੀਤਾ ਤੇ ਸਰ-
ਸਰਾਉਂਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦਾ ਗੀਤ ਬਣ ਜਾਏ ਸਾਉਣ ਦੀਆਂ
ਸੰਵਲਾਈਆਂ ਝੜੀਆਂ ’ਚ|

ਫੁਟ-ਫੁਟ ਪੈਂਦਾ ਇਹ ਦਰਦ ਹੀ ਤਾਂ ਹੈ ਜੋ ਜੜਾਂ ਫੜਦਾ
ਤਾਂਘਾਂ ਤੇਹਾਂ ਵਿੱਚ,ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਦੀਆਂ ਖੁਸ਼ੀਆਂ-ਗਮੀਆਂ ’ਚ;
ਤੇ ਇਹੋ ਹੈ ਜੋ ਵਹੇ ਪੰਘਰੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਗੀਤਾਂ ਥੀਂ ਮੇਰੇ ਸ਼ਾਇਰਾਨਾ
ਦਿਲ ’ਚੋਂ|





ਗੀਤ:੮੫
ਜਦ ਪੈਹਲੀ ਵਾਰ ਨਿਕਲੇ ਜੋਧੇ ਅਪਨੇ ਮਾਲਿਕ ਦੀ ਹਵੇਲੀ
’ਚੋਂ,ਕਿੱਥੇ ਲੁਕਾ ਛੱਡੀ ਸੀ ਉਨਾ ਤਾਕਤ ਅਪਣੀ?ਕਿੱਥੇ ਸੀ
ਉਨ੍ਹਾ ਦੇ ਜ਼ਰਾ ਬਕਤਰ ਤੇ ਸ਼ਸਤਰ-ਅਸਤਰ|

ਨਿਮਾਣੇ ਤੇ ਨਿਤਾਣੇ ਲਗਦੇ ਸੀ ਉਹ,ਤੇ ਤੀਰਾਂ ਦੀ ਬਾਛੜ
ਬਰਸੀ ਸੀ ਉਨਾ ’ਤੇ ਜਿਸ ਦਿਨ ਨਿਕਲੇ ਸੀ ਉਹ ਬਾਹਰ
ਮਾਲਿਕ ਦੀ ਹਵੇਲੀਓਂ|

ਜਦੋਂ ਜੋਧੇ ਪਰਤੇ ਵਾਪਿਸ ਮੋੜ ਮੁਹਾਰਾਂ ਮਾਲਿਕ ਦੀ ਹਵੇਲੀ
ਨੂੰ ਕਿੱਥੇ ਛੱਡ ਸੀ ਆਏ ਉਹ ਤਾਕਤ ਅਪਣੀ?

ਸੁੱਟੀਆਂ ਉਨਾ ਤਲਵਾਰਾਂ ਤੇ ਸੁੱਟੇ ਸਬ ਤੀਰ-ਕਮਾਨ;ਅਮਨ
ਉਨਾ ਦੇ ਮੱਥੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ,ਤੇ ਜੀਵਨ ਅਪਣੇ ਦੀਆਂ ਖੱਟੀਆਂ
ਛੱਡ ਆਏ ਸੀ ਉਹ ਪਿਛੇ ਜਿਸ ਦਿਨ ਉਹ ਮੁੜੇ ਪਿਛਾਂ ਮਾਲਿਕ
ਅਪਣੇ ਦੀ ਹਵੇਲੀ ਵੱਲ ਨੂੰ|





ਗੀਤ:੮੬
ਕਾਲ ਖੜਾ ਏ ਦਰਾਂ ’ਤੇ,ਚਾਕਰ ਤੇਰਾ|ਅਨਜਾਣ ਸਾਗਰਾਂ ਨੂੰ ਲੰਘ
ਆਇਆ ਏ ਉਹ ਤੇ ਸੁਨੇਹਾ ਤੇਰਾ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਘਰ ਮੇਰੇ|

ਰਾਤ ਹਨੇਰੀ ਏ ਤੇ ਦਿਲ ਮੇਰਾ ਡਰਿਆ-ਫ਼ੇਰ ਵੀ ਦੀਵਾ ਦਿਖਾਵਾਂਗਾ
ਮੈਂ,ਖੋਲ ਬੂਹੇ ਕਹਾਂ ਜੀ ਆਇਆਂ ਨੂੰ ਸੀਸ ਝੁਕਾਈ|ਕਾਸਦ ਏ ਤੇਰਾ
ਖੜਾ ਜੋ ਦਰਾਂ ’ਤੇ ਮੇਰੇ|

ਹੱਥ ਬੰਨ ਬਂਦਗੀ ਕਰਾਂਗਾ ਉਹਦੀ,ਹੰਝੂਆਂ ਨਾਲ ਅਪਣੇ|ਭੇਟ-ਪੂਜਾ
ਕਰਾਂਗਾ ਉਹਦੀ ਚਰਣਾ ’ਚ ਰੱਖ ਉਹਦੇ ਰੂਹ ਦਾ ਖਜ਼ਾਨਾ|

ਦਿੱਤਾ ਕੰਮ ਮੁਕਾ ਵਾਪਿਸ ਮੁੜ ਜਾਏਗਾ ਉਹ,ਪਰਭਾਤ ਤੇ ਮੇਰੀ ਛੱਡ
ਕੇ ਕੋਈ ਕਾਲਾ ਪਰਛਾਵਾਂ;ਤੇ ਉੱਜੜੇ ਘਰ ’ਚ ਮੇਰੇ ਦੀਨ-ਹੀਨ ਹਊਮੈ
ਹੋਏਗੀ ਮੇਰੀ ਆਖਰੀ ਭੇਟਾ ਤੈਨੂੰ|





ਗੀਤ:੮੭
ਵੇਹਬਲ ਉਮੀਦ ’ਚ ਭਜਦਾ ਫਿਰਿਆ ਮੈਂ ਤੇ ਲਭਦਾ ਰਿਹਾ ਉਸਨੂੰ
ਚਾਰ-ਚਫ਼ੇਰੇ ਆਸ਼ਿਆਨੇ ’ਚ ਅਪਣੇ;ਮੈਂ ਪਾਇਆ ਨਾ ਉਹਨੂੰ|

ਮੇਰਾ ਘਰ ਤੇ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਤੇ ਇੱਕ ਵੇਰਾਂ ਜੋ ਗਿਆ ਇੱਥੋਂ ਮੁੜ ਹੱਥ
ਨਾ ਆਉਂਦਾ ਕਦੇ|

ਪਰ ਤੇਰਾ ਭਵਨ ਤਾਂ ਅਨੰਤ ਏ,ਮੇਰੇ ਪ੍ਰਭੂ,ਤੇ ਲਭਦਾ-ਲਭਦਾ ਉਸਨੂੰ
ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਦਰਾਂ ’ਤੇ ਆ ਪੁੱਜਾਂ|

ਆਥਣੀ ਅੰਬਰ ਦੇ ਤੇਰੇ ਸੁਨੈਹਰੀ ਸ਼ਾਮਿਆਨੇ ਹੇਠ ਖੜਾ ਹਾਂ ਮੈਂ ਤੇ
ਚੁਕਦਾਂ ਅਪਣੀਆਂ ਅਭਿਲਾਸ਼ੀ ਅੱਖੀਆਂ ਚੇਹਰੇ ਵੱਲ ਤੇਰੇ|

ਸਦੀਵਤਾ ਦੇ ਕੰਢੇ ਆਣ ਪੁੱਜਾ ਹਾਂ ਮੈਂ ਜਿੱਥੋਂ ਕੁਝ ਓਝਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ
-ਕੋਈ ਉਮੀਦ,ਕੋਈ ਚਾਅ,ਹੰਝੂਆਂ ਵਿੱਚ ਦੀ ਵੇਖੀ ਛਬ ਕੋਈ ਕਿਸੇ
ਮੁਖੜੇ ਦੀ|

ਓਹ,ਮੇਰੀ ਇਸ ਸੱਖਣੀ ਜ਼ਿੰਦੜੀ ਨੂੰ ਡੋਬ ਲੈ ਇਸ ਸਮੰਦਰ ’ਚ,
ਮਰਵਾ ਦੇ ਚੁਭੀ ਇਸਦੀ ਅਗਾਧ ਉਸ ਪੂਰਨਤਾ ’ਚ|ਬਸ ਇੱਕ
ਵੇਰ ਹੋਣ ਦੇ ਮੈਹਸੂਸ ਗੁਆਚੀ ਉਹ ਰਸੀਲੀ ਛੋਹ ਕਣ-ਕਣ ’ਚ
ਬਰੈਹਮੰਡ ਦੇ|





ਗੀਤ:੮੮
ਸੁੰਨੇ ਪਏ ਮੰਦਰ ਦੇ ਦੇਵਤਾ!ਵੀਣਾ ਦੀਆਂ ਟੁੱਟੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਹੁਣ ਗੀਤ
ਨਾ ਤੇਰੇ ਗਾਉਂਦੀਆਂ|ਸੰਧਿਆ ਵੇਲੇ ਘੰਟੀਆਂ ਪੂਜਾ ਦੀ ਘੜੀ ਦਾ
ਐਲਾਨ ਨਾ ਕਰਦੀਆਂ|ਹਵਾ ਵੀ ਚੁੱਪ ਵੱਟੀ ਬੈਠੀ ਤੇਰੇ ਬਾਰੇ ਗੁਮ
-ਸੁਮ|

ਤੇਰੇ ਵੀਰਾਨ ਆਸ਼ਿਆਨੇ ’ਚ ਖੁੱਲੇ ਫਿਰਨ ਬੁੱਲੇ ਬਹਾਰਾਂ ਦੇ|
ਲੈ ਆਉਣ ਸੰਗ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀਆਂ ਲੈਹਰਾਂ|ਫੁੱਲ ਜੋ ਤੇਰੇ ਚਰਣੀਂ ਚੜਾਏ
ਨਾ ਜਾਵਣ ਹੁਣ ਹੋਰ|

ਤੇਰੇ ਪੁਰਾਣੇ ਠਾਠ-ਬਾਠ ਦਾ ਪੁਜਾਰੀ ਮੇਹਰਾਂ ਦਾ ਤਿਹਾਇਆ ਨਾ
-ਮੁਰਾਦਾ ਹੈ ਹੁਣ ਤਾਈਂ|ਸੰਝ ਹੋਈ ਨੂੰ,ਜਦ ਧੁੱਪਾਂ ਛਾਵਾਂ ਘੁਲਦੀਆਂ
ਘੁਸਮੁਸੀ ਧੁੰਦ ’ਚ,ਥੱਕਿਆ ਹਾਰਿਆ ਮੁੜਦਾ ਹੈ ਉਹ ਵੀਰਾਨ ਪਏ
ਦੇਵਾਲੇ ’ਚ ਦਿਲ ’ਚ ਅਭਿਲਾਸ਼ਾ ਲਈ|

ਜਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਦਿਹਾੜੇ ਕਿੰਨੇ ਈ ਆਉਣ ਤੁਧ ਤਈਂ ਸੁੰਨਮ-ਸੁੰਨੇ,ਓ
ਵੀਰਾਨ ਦੇਵਾਲੇ ਦੇ ਦੇਵਤਾ|ਪੂਜਾ ਦੀਆਂ ਰਾਤਾਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਲੰਘ
ਜਾਣ ਊਂਈ ਜਲੇ ਨਾ ਦੀਵਾ-ਬੱਤੀ|

ਮੂਰਤਾਂ ਅਨੇਕਾਂ ਘੜਨ ਨਵੀਆਂ ਇਹ ਫ਼ਨਾਂ ਦੇ ਮਾਹਿਰ ਸ਼ਿਲਪੀ
ਤੇ ਫ਼ੇਰ ਆਉਣ ਤਾਰ ਗੁਮਨਾਮੀ ਦੀ ਪਾਕ ਧਾਰਾ ’ਚ ਜਦ ਘੜੀ
ਆਣ ਪੁੱਜੇ ਉਨ੍ਹਾ ਵਾਲੀ|

ਦੇਵਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਉਜੜੇ ਦੇਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਰਹਿਣ ਅਣ-ਪੂਜੇ ਅਣਗੌਲੇ
ਸਦਾ ਲਈ|





ਗੀਤ:੮੯
ਸ਼ੋਰੀਲੇ ਨੁਮਾਇਸ਼ੀ ਅਲਫ਼ਾਜ਼ ਹੁਣ ਹੋਰ ਨਹੀਂ-ਇਹੋ ਇੱਛਾ ਏ ਮੇਰੇ
ਮਾਲਿਕ ਦੀ|ਬਸ ਹੁਣ ਸਿਰਫ਼ ਫ਼ੁਸਫ਼ੁਸਾਵਾਂਗਾ ਮੈਂ|ਗੱਲ ਮੇਰੇ ਦਿਲ
ਦੀ ਤੁਰੇਗੀ ਗੀਤਾਂ ਦੀ ਗੁਣਗੁਣ ’ਚ|

ਸ਼ਾਹੀ ਮੰਡੀ ’ਚ ਜੁਤੇ ਨੇ ਬੰਦੇ ਵਾਹੋਦਾਹੀ|ਖਰੀਦਦਾਰ-ਦੁਕਾਨਦਾਰ
ਸਭ ਨੇ ਉੱਥੇ|ਪਰ ਮੈਂ ਬੇ-ਟੈਮੇਂ ਹੀ ਕਰ ਆਇਆਂ ਛੁੱਟੀ ਸਿਖਰ ਦੁਪੈ
-ਹਰੇ,ਛੱਡ ਧੰਦੇ ਦੀ ਮਾਰੋਮਾਰ|

ਖਿੜਨ ਦਿਓ ਫੇਰ ਫੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਬਗੀਚੇ ’ਚ ਮੇਰੇ,ਭਾਵੇਂ ਰੁੱਤ ਨਹੀ ਏ
ਉਨਾ ਦੀ;ਤੇ ਸਿਖਰ ਦੁਪੈਹਰੇ ਗੂਂਜ ਉਠਣ ਦਿਓ ਮਧੂਮੱਖੀਆਂ ਦੀ
ਅਲਸਾਈ ਤਾਨ|

ਚੰਗੇ-ਮੰਦੇ ਦੇ ਝੇੜਿਆਂ ਝਮੇਲਿਆਂ ’ਚ ਮੈਂ ਚੋਖਾ ਸਮਾਂ ਲਂਘਾਇਆ,ਪਰ
ਸੁੰਨੇ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਮੇਰੇ ਜੋੜੀਦਾਰ ਦੀ ਹੁਣ ਮਰਜ਼ੀ ਹੈ ਇਹੋ ਖਿੱਚ ਪਾਉਣ
ਦੀ ਦਿਲ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਅਪਣੇ ਵੱਲ ਨੂੰ;ਤੇ ਮੈਂ ਨਾ ਜਾਣਾ ਕਿਉਂ ਆਵੇ ਅਚਨ
-ਚੇਤੀ ਇਹ ਸਦਾ ਕੀ ਚਾਹੇ ਬੇਮਤਲਬੀ ਬੇਸਿਰਪੈਰੀ|





ਗੀਤ:੯੦
ਉਸ ਦਿਨ ਜਦ ਮੌਤ ਤੇਰੇ ਦਰਾਂ ’ਤੇ ਕਰੇਗੀ ਦਸਤਕ ਕੀ
ਤੂੰ ਕਰੇਂਗਾ ਅਰਪਨ ਉਸਨੂੰ?

ਓਹ!ਥਾਲੀ ਪੂਰੀ ਮੈਂ ਜੀਵਨ ਵਾਲੀ ਧਰਾਂ ਪਰਾਹੁਣੇ ਮੋਹਰੇ-
ਜਾਣ ਦਿਆਂ ਨਾ ਖਾਲੀ ਹੱਥੀਂ ਕਦੇ ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ|

ਖਿਜਾਂ ਦੇ ਸਭਨਾ ਦਿਨਾਂ ਤੇ ਭਖਦੀਆਂ ਰਾਤਾਂ ਦੀਆਂ ਸਬ
ਅਲਮਸਤ ਸ਼ਰਾਬਾਂ,ਰੁੱਝੇ-ਰੁੱਝੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਸਬ ਖੱਟੀਆਂ
-ਕਮਾਈਆਂ ਧਰਾਂ ਮੈਂ ਉਹਦੇ ਸਾਹਵੀਂ ਮੁੰਦ ਦੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ
ਘੜੀਆਂ ’ਚ ਜਦ ਮੌਤ ਬੂਹਾ ਖੜਕਾਏ ਮੇਰਾ|





ਗੀਤ:੯੧
ਓ ਜੀਵਨ ਦੀ ਤੂੰ ਪਰਮ ਪ੍ਰਫੁਲਤਾ,ਮਿਰਤੂ,ਮੌਤ ਮੇਰੀ,ਆਏਂ ਕੋਲ
ਤੇ ਕਹੇਂ ਕੰਨਾ ’ਚ ਮੇਰੇ!

ਕਿੰਨੇ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਰਾਹ ਦੇਖੀ;ਤੇਰੇ ਲਈ ਹੈ ਮੈਂ ਖੁਸ਼ੀਆਂ
ਜਣੀਆਂ ਤੇ ਪੀੜ ਜੀਵਨ ਦੀ|

ਜੋ ਵੀ ਮੈਂ ਹਾਂ,ਤੇ ਜੋ ਵੀ ਹੈ ਮੇਰੇ ਕੋਲ,ਆਸਾਂ ਉਮੰਗਾ,ਤੇ ਇਹ ਸਭੇ
ਮੁਹਬਤਾਂ ਮੇਰੀਆਂ ਵਗਣ ਤੇਰੇ ਵੱਲੀਂ ਚੋਰੀ ਛਿਪੀ ਗੁਝੀ ਚਾਲੇ|
ਬਸ ਤੇਰੇ ਨੈਣਾਂ ’ਚੋਂ ਇੱਕ ਅੰਤਮ ਝਾਤ ਤੇ ਜਿੰਦ ਮੇਰੀ ਹਮੇਸ਼ਾਂ
ਲਈ ਹੋ ਜਾਊ ਤੇਰੀ ਹੀ|

ਗੁੰਦੇ ਗਏ ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਹਾਰ ਤੇ ਤਿਆਰ ਬਰ ਤਿਆਰ ਹੈ ਦੁਲਹਨ ਦੀ
ਵਰਮਾਲਾ|ਪਰਨਾਈ ਜਾਊ ਜਦੋਂ ਲਾੜੀ ਛੱਡ ਜਾਊ ਘਰ ਅਪਣਾ ਤੇ
ਜਾ ਮਿਲੂ ਸਾਈਂ ਅਪਣੇ ਨੂੰ ਸੁੰਨੀ ਰਾਤ ’ਚ ਕੱਲੀ|






ਗੀਤ:੯੨
ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ ਮੈਂ ਓਹ ਘੜੀ ਆਏਗੀ ਜਦ ਨਜ਼ਾਰਾ ਇਹ ਧਰਤੀ
ਵਾਲਾ ਖੁਸ ਜਾਏਗਾ ਮੈਥੋਂ,ਤੇ ਜੀਵਨ ਮੌਨ ’ਚ ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਕਰੇਗਾ,
ਖਿੱਚ ਕੇ ਅੰਤਮ ਪਰਦਾ ਪਲਕਾਂ ’ਤੇ ਮੇਰੀ|

ਫੇਰ ਵੀ ਰਾਤੀਂ ਜਾਗਣਗੇ ਤਾਰੇ,ਤੇ ਪੋਹ ਫੁੱਟੇਗੀ ਪੈਹਲਾਂ ਵਾਂਗ,ਤੇ
ਘੜੀਆਂ-ਪਲ ਚੜ੍ਹਦੇ ਤੁਰੇ ਜਾਣਗੇ ਸਾਗਰ ਦੀਆਂ ਲੈਹਰਾਂ ਵਾਂਗ
ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਗਮਾਂ ਨੂੰ ਢਾਲਦੇ|

ਜਦ ਮੈਂ ਸੋਚਾਂ ਘੜੀਆਂ ਅਪਣੀਆਂ ਦੇ ਅੰਤ ਬਾਰੇ,ਕੰਧਾਂ ਛਿਣਾਂ ਦੀਆਂ
ਟੁੱਟ-ਫੁੱਟ ਜਾਣ ਤੇ ਮਿਰਤੂ ਦੇ ਚਾਨਣ ’ਚ ਮੈਂ ਦੇਖਾਂ ਤੇਰਾ ਸਂਸਾਰ
ਬੇਪਰਵਾਹ ਖਜ਼ਾਨਿਆਂ ਸੰਗ|ਅਨੂਪਮ ਹੈ ਇਹਦੀ ਹੀਣੀ ਤੋਂ ਹੀਣੀ
ਠਾਹਰ,ਅਨੂਠੇ ਨੇ ਇਹਦੇ ਨੀਚਾਂ ਤੋਂ ਨੀਚ ਜੀਵ ਵੀ|

ਵਸਤਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾ ਲਈ ਤਾਂਘਦਾ ਰਿਹਾਂ ਮੁੱਦਤਾਂ ਤੋਂ ਅਜਾਈਂ ਤੇ ਵਸਤਾਂ
ਜੋ ਮੈਂ ਪਾਈਆਂ-ਜਾਣ ਦਿਓ ਸਭ ਨੂੰ|ਹੋਣ ਦਿਓ ਮੈਨੂੰ ਨੇੜੇ ਸਚਮੁਚ
ਉਨ੍ਹਾ ਦੇ ਦੁਰਕਾਰਿਆ ਜਿਨ੍ਹਾ ਨੂੰ ਮੈਂ ਸਦਾ ਤੋਂ ਤੇ ਅਣਗੋਲਿਆਂ ਕੀਤਾ|





ਗੀੱਤ:੯੩
ਵਿਦਾਇਗੀ ਦੀ ਘੜੀ ਆਈ|ਅਲਵਿਦਾ ਕਹੋ ਮੈਨੂੰ,
ਹਮਵਤਨੋ ਮੇਰਿਓ!ਸੀਸ ਝੁਕਾ ਮੈਂ ਸਬ ਨੂੰ ਵਿਦਾ
ਲਵਾਂ ਹੁਣ|

ਇਹ ਪਈਆਂ ਮੇਰੇ ਦਰਾਂ ਦੀਆਂ ਚਾਬੀਆਂ-ਤੇ ਦਾਵੇ
ਸਾਰੇ ਛੱਡੇ ਮੈਂ ਘਰ ਅਪਣੇ ’ਤੇ|ਮੈਂ ਬਸ ਚਾਹਾਂ ਅੰਤਮ
ਬੋਲ ਦੋ ਪਿਆਰ ਦੇ ਤੁਸਾਂ ਪਾਸੋਂ|

ਗੁਆਂਡੀ ਰਹੇ ਅਸੀਂ ਲੰਮੇ ਚਿਰਾਂ ਤਾਈਂ,ਲੈਂਦਾ ਰਿਹਾ ਮੈਂ
ਕਿਤੇ ਬਹੁਤਾ ਦੇ ਸਕਦਾ ਸੀ ਜੋ ਵੀ ਤਿਲ ਫੁੱਲ|ਤੇ ਹੁਣ
ਦਿਨ ਚੜ ਚਲਿਆ ਤੇ ਸ਼ਮਾਂ ਜੋ ਰੋਸ਼ਨ ਕਰਦੀ ਰਹੀ
ਹਨੇਰਾ ਕੋਨਾ ਮੇਰਾ ਗੁੱਲ ਹੋਈ|ਬੁਲਾਵਾ ਆਣ ਪੁੱਜਾ ਤੇ
ਤਿਆਰ ਹਾਂ ਮੈਂ ਯਾਤਰਾ ਲਈ ਅਪਣੀ|





ਗੀਤ:੯੪
ਓ ਬੇਲੀ ਮੇਰਿਓ!ਵਿਛੜਨ ਦੀ ਇਸ ਬੇਲਾ ’ਚ ਕਹੋ
ਹੁਣ ਅੱਲਾ ਬੇਲੀ,ਦੁਮੇਲ ’ਤੇ ਛਾਈ ਪੋਹ ਫੁਟਾਲੇ ਦੀ
ਲਾਲੀ ਤੇ ਪੈਂਡਾ ਮੇਰਾ ਮਨਮੋਹਨਾ|

ਇਹ ਨਾ ਪੁੱਛੋ ਕੀ ਹੈ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਲੈ ਜਾਣ ਨੂੰ ਨਾਲ|
ਯਾਤਰਾ ਅਪਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਾਂਗਾ ਮੈਂ ਖਾਲੀ ਹੱਥੀਂ ਤੇ
ਆਸ ਗਰਭਾਏ ਮਨ ਨਾਲ|

ਸ਼ਾਦੀ ਵਾਲੇ ਹਾਰ ਪਾਵਾਂਗਾ ਮੈਂ ਅਪਣੇ,ਲਾਲ ਭੂਰੀ
ਯਾਤਰੀਆਂ ਵਾਲੀ ਵਰਦੀ ਨਹੀਂ ਮੇਰੀ,ਹਾਲਾਂਕਿ
ਪੈਂਡਾ ਏ ਖਤਰਿਆਂ ਭਰਿਆ ਪਰ ਕੋਈ ਭੈਅ ਨਹੀਂ
ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ|

ਤਾਰਾ ਚੜ ਆਏਗਾ ਆਥਣ ਦਾ ਜਦ ਨੂੰ ਸਫ਼ਰ
ਇਹ ਮੁੱਕੂ ਤੇ ਗੂੰਜ ਉਠਣਗੇ ਤਰੈਕਾਲਾਂ ਦੇ ਸੋਗੀ
ਤਰਾਨੇ ਸ਼ਾਹੀ ਡਿਓੜੀਓਂ|





ਗੀਤ:੯੫
ਹੋਸ਼ ਨਹੀਂ ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਛਿਣ ਦੀ ਜਦ ਪੈਹਲੀ ਵੇਰਾਂ ਮੈਂ
ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਬਰੂਹਾਂ ਟੱਪੀਆਂ|

ਕੇਹੀ ਤਾਕਤ ਸੀ ਜਿਸ ਪ੍ਰਗਟਾਇਆ ਮੈਨੂੰ ਅਪਾਰ
ਇਸ ਰਹੱਸ ਅੰਦਰ ਜਿਓਂ ਅੱਧੀ ਰਾਤੀਂ ਵਣ ਅੰਦਰ
ਕੋਈ ਡੋਡੀ|

ਤੜਕਸਾਰ ਜਦ ਮੈਂ ਲੌਅ ਨੂੰ ਤੱਕਿਆ ਤਾਂ ਸਮਝ
ਗਿਆ ਬਿੰਦ ’ਚ ਕਿ ਬੇਗਾਨਾ ਨਹੀਂ ਹਾਂ ਮੈਂ ਇਸ
ਜਹਾਨ ਅੰਦਰ,ਅਨਾਮ ਅਰੂਪ ਉਸ ਅਗਮ ਨੇ
ਲਿਆ ਹੈ ਮੈਨੂੰ ਅਪਣੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ’ਚ ਰੂਪ ਧਾਰ
ਮੇਰੀ ਅੰਮੜੀ ਦਾ|

ਇਵੇਂ ਈ ਮਿਰਤੂ ਸਮੇ ਉਹੋ ਅਗਮ ਪਰਗਟ
ਹੋਏਗਾ ਜਿਓਂ ਜਾਣਾਂ ਸਦਾ ਤੋਂ ਉਸਨੂੰ|ਕਿਉਂਜੋ
ਪਿਆਰਦਾ ਹਾਂ ਮੈਂ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸੋ ਜਾਣਾ ਮੈਂ ਇਹ
ਕਿ ਮੁਹੱਬਤ ਕਰਾਂਗਾ ਮੌਤ ਨਾਲ ਵੀ ਉਵੇਂ ਹੀ|

ਬੱਚਾ ਚੀਕਦਾ ਕੁਰਲਾਉਂਦਾ ਜਦ ਮਾਂ ਸੱਜੀ ਦੁਧੀ
ਕਢ ਲੈਂਦੀ ਏ ਉਸ ਦੇ ਮੁਹੋਂ,ਪਰ ਦੂਜੇ ਹੀ ਛਿਣ ਪਾ
ਖੱਬੀ ਨੂੰ ਮੁੰਹ ਵਿੱਚ ਢਾਰਸ ਆਵੇ ਉਸਨੂੰ|





ਗੀਤ:੯੬
ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਜਾਵਾਂ ਇੱਥੋਂ ਹੋਣ ਦਿਓ ਇਹੋ ਮੇਰੇ ਆਖਰੀ ਬੋਲ ਕਿ
ਦੇਖਿਆ ਹੈ ਜੋ ਮੈਂ ਹੈ ਅਪਰਮਪਾਰ|ਮੈਂ ਚਖਿਆ ਹੈ ਇਸ ਕੰਵਲ
ਦਾ ਮਰਮ ਭਰਿਆ ਸ਼ੈਹਦ ਖਿੰਡਰਿਆ ਜੋ ਰੋਸ਼ਨੀ ਦੇ ਸਮੰਦਰਾਂ
’ਤੇ,ਸੋ ਮਹਾ-ਸੁਭਾਗਵਾਨ ਹਾਂ ਮੈਂ-ਹੋਣ ਦਿਓ ਇਹੋ ਮੇਰੇ ਆਖਰੀ
ਬੋਲ|

ਅਨੰਤ ਰੂਪਾਂ ਦੀ ਇਸ ਰੰਗਸ਼ਾਲਾ ’ਚ ਮੈਂ ਸ੍ਵਾਂਗ ਨਿਭਾਇਆ
ਅਪਨਾ ਤੇ ਏਥੇ ਹੀ ਝਲਕੀ ਦੇਖੀ ਉਸਦੀ ਜੋ ਰਹੇ ਅਰੂਪ|

ਸਾਰਾ ਪਿੰਡਾ ਮੇਰਾ ਤੇ ਇਕ-ਇਕ ਅੰਗ ਕੰਬ ਰਿਹਾ ਏ ਉਸਦੀ
ਛੋਹ ਨਾਲ ਜੋ ਛੋਹਿਆਂ ਛੂਹ ਨਾ ਹੋਵੇ;ਤੇ ਜੇ ਅੰਤ ਆਉਂਦਾ ਹੈ
ਇੱਥੇ ਤਾਂ ਆਉਣ ਦਿਓ-ਹੋਣ ਦਿਓ ਇਹੋ ਮੇਰੇ ਆਖਰੀ ਬੋਲ|





ਗੀਤ:੯੭
ਜਦ ਤਾਈਂ ਤੂੰ ਨਾਲ ਖੇਡਦਾ ਸੀ ਮੇਰੇ ਕਦੇ ਨਾਂ ਵੀ ਨਾ ਪੁਛਿਆ
ਤੈਥੋਂ|ਨਾ ਕੋਈ ਝਾਕਾ ਸੀ ਮੈਨੂੰ ਨਾ ਕੋਈ ਭੌਅ,ਖੂਬ ਰੰਗੀਲਾ ਸੀ
ਜੀਵਨ ਮੇਰਾ|

ਤੜਕਸਾਰ ਮਾਰਦਾ ਹਾਕ ਤੂੰ ਜਗਾ ਲੈਂਦਾ ਸੁੱਤੇ ਨੂੰ ਮੈਨੂੰ ਜਿਓਂ
ਕੋਈ ਯਾਰ ਬੇਲੀ ਹੋਏਂ ਮੇਰਾ ਤੇ ਦੌੜਾਈ ਫਿਰਦਾ ਮੈਨੂੰ ਜੰਗਲ-
ਬੇਲੀਂ ਪਿੱਛੇ-ਪਿੱਛੇ|

ਉਨੀਂ ਦਿਨੀ ਕਦੇ ਪਰਵਾਹ ਨਾ ਕੀਤੀ ਮੈਂ ਕਿ ਅਰਥ ਜਾਣਾਂ
ਉਨਾ ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਜੋ ਤੂੰ ਗਾਉਂਦਾ ਏ ਮੇਰੇ ਲਈ|ਬਸ ਤੇਰੀ ਤਾਨ
’ਚ ਤਾਨ ਮਿਲਾਉਂਦਾ ਗਿਆ,ਤੇ ਮਨ ਮੇਰਾ ਨਚਦਾ ਰਿਹਾ ਤੇਰੀ
ਧੁਨ ’ਚ|

ਤੇ ਹੁਣ ਜਦ ਲੰਘਿਆ ਉਹ ਮੌਜ-ਮੇਲਾ ਤਾਂ ਅਚਾਣਕ ਇਹ ਕਹੀ
ਝਾਕੀ ਦੇਖਾਂ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ?ਤਮਾਮ ਕਾਇਨਾਤ ਬੇਜ਼ਬਾਨ ਸਬ
ਸਿਤਾਰਿਆਂ ਸਣੇ ਨੈਣ ਝੁਕਾਈ ਖੜੀ ਏ ਤੇਰੇ ਕਦਮਾਂ ’ਚ,ਵਿਸਮਾਦ
’ਚ ਡੁੱਬੀ|





ਗੀਤ:੯੮
ਅਰਪਿਤ ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰਾਂਗਾ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ,ਸੇਹਰੇ ਮੇਰੀ
ਸ਼ਿਕਸਤ ਦੇ|ਕਦੇ ਵੀ ਵਸ ਨਾ ਸੀ ਮੇਰੇ ਕਿ ਨਿਕਲ ਪਾਵਾਂ
ਬਿਣ-ਹਾਰਿਓਂ|

ਨਿਹਚਾ ਹੈ ਮੈਨੂੰ ਮੂਧੇ ਮੁੰਹ ਪਏਗਾ ਹੰਕਾਰ ਮੇਰਾ,ਇੰਤਹਾਈ
ਦਰਦ ਦੀ ਮਾਰੀ ਜਿੰਦ ਤੋੜ ਜਾਏਗੀ ਬੰਧਨ ਸਾਰੇ,ਸੁੰਨਾ-
ਸੁੰਨਾ ਦਿਲ ਮੇਰਾ ਭਰੂ ਆਹਾਂ ਜਿਓਂ ਉਜਾੜਾਂ ’ਚ ਸਰਸਰਾਉਣ
ਸਰਕੰਡੇ,ਤੇ ਹੰਝੂ ਬਣ ਚੋ ਜਾਣ ਖੰਗਰ-ਪੱਥਰ|

ਨਿਹਚਾ ਹੈ ਮੈਨੂੰ ਸੈ ਪੰਖਰੀਆਂ ਇਹ ਕੰਵਲ ਦੀਆਂ ਰਹਣੀਆਂ
ਨਾ ਬੰਦ ਹਮੇਸ਼ ਤੇ ਛਿਪੇ ਖਜ਼ਾਨੇ ਇਸਦੇ ਸ਼ੈਹਦ ਵਾਲੇ ਫੁੱਟ
ਪੈਣੇ ਇੱਕ ਦਿਨ|

ਨੀਲੇ ਅੰਬਰੋਂ ਅੱਖ ਵੇਖੂ ਕੋਈ ਟਿਕਟਿਕੀ ਲਾਈ ਤੇ ਸੈਨਤਾਂ
ਨਾਲ ਬੁਲਾਊ ਮੈਨੂੰ|ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਾ ਬਚੂ ਮੇਰੇ ਕੋਲ,ਕੱਖ ਵੀ ਨਾ,
ਅੰਤਮ ਮਰਣ ਪਾਵਾਂਗਾ ਮੈਂ ਚਰਣਾਂ ’ਚ ਤੇਰੇ|






ਗੀਤ:੯੯
ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਛੱਡ ਦਿਤੀ ਪਤਵਾਰ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਮੈਂ ਕਿ
ਆਈ ਉਹ ਘੜੀ ਕਿ ਤੂੰ ਸਾਂਭੇ ਇਹਨੂੰ|ਲੋੜ ਹੋਏਗੀ
ਜੋ ਵੀ ਤੱਤ-ਛਿਣ ਹੋਏਗਾ ਸਭ|ਬੇਸੂਦ ਹੈ ਸਭ ਭਜ-
ਦੌੜ|

ਦਿਲਾ ਮੇਰਿਆ,ਧੂਹ ਲੈ ਹੱਥ ਪਿਛਾਂ ਨੂੰ ਤੇ ਚੁਪਚਾਪ
ਮੰਨ ਲੈ ਹਾਰ ਅਪਣੀ,ਜਿਸ ਥਾਏਂ ਰਖਿਆ ਜਾਏਂ ਬੈਹ
ਰਹੁ ਪੂਰਨ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਤੇ ਜਾਣ ਸੁਭਾਗਾ ਖੁਦ ਨੂੰ|

ਦੀਵੇ ਮੇਰੇ ਬੁਝ-ਬੁਝ ਜਾਣ ਹਵਾ ਦੇ ਹਰ ਨਿਗੂਣੇ
ਝੋਕੇ ਨਾਲ,ਤੇ ਉਨਾ ਨੂੰ ਜਗਾਣ ਦੀ ਆਹਰੇ ਮੈਂ ਭੁੱਲ-
ਭੁੱਲ ਜਾਵਾਂ ਬਾਕੀ ਸਭ ਕੁਝ|

ਪਰ ਇਸ ਵੇਰ ਸਿਆਣਪ ਕਰਾਂਗਾ ਮੈਂ ਰਾਹ ਜੋਹਾਂਗਾ
ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਹੀ,ਸਫ਼ ਵਿਛਾ ਕੇ ਫ਼ਰਸ਼ ’ਤੇ;ਤੇ ਜਦੋਂ
ਵੀ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਏ ਤੇਰੀ,ਮੇਰੇ ਸਾਈਂ,ਤੂੰ ਆਈਂ ਚੁਪਚਾਪ
ਤੇ ਵਿਰਾਜ ਜਾਈਂ ਸਿੰਘਾਸਨ ’ਤੇ|






ਗੀਤ:੧੦੦
ਰੂਪਾਂ-ਮੂਰਤਾਂ ਦੇ ਮਹਾ-ਸਮੰਦਰ ’ਚ ਡੁਬਕੀਆਂ ਮਾਰੀਆਂ
ਮੈਂ ਅਥਾਹ ਡੁੰਘਾਈਆਂ ਤਾਈਂ,ਹਾਸਿਲ ਕਰਨ ਦੀ ਆਸ
’ਚ ਮੋਤੀ ਸੁੱਚਾ ਅਰੂਪ ਵਾਲਾ|

ਰੁੱਤਾਂ ਦੀ ਭੰਨੀ ਇਹ ਬੇੜੀ ਲਈ ਹੋਰ ਨਾ ਭਟਕਾਂ ਹੁਣ ਮੈਂ
ਸਾਗਰੋ-ਸਾਗਰ|ਉਹ ਦਿਨ ਹਵਾ ਹੋਏ ਜਦੋਂ ਲੈਹਰੋ-ਲੈਹਰੀ
ਡੋਲਣਾ ਸ਼ੁਗਲ ਸੀ ਮੇਰਾ|

ਹੁਣ ਤਾਂ ਵਿਆਕੁਲ ਹਾਂ ਮੈਂ ਮਰਣੇ ਨੂੰ ਉਸ ਅਮਰ ’ਚ|
ਅਥਾਹ ਰਸਾਤਲਾਂ ਦੀ ਦਰਸ਼ਨੀ ਡਿਉੜੀ ’ਚ ਬੇਤਰਜ਼
ਤਾਰਾਂ ਦੀ ਮਿਓਸਕੀ ਠਾਠਾਂ ਮਾਰਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਉੱਥੇ ਲੈ
ਜਾਵਾਂਗਾ ਮੈਂ ਜੀਵਨ ਦੀ ਇਹ ਦਿਲਰੁਬਾ|

ਉਸ ਅਨੰਤ ਦੀ ਲੈਅ ’ਚ ਲੈਅ ਕਰਾਂਗਾ ਮੈਂ ਇਸਨੂੰ,ਤੇ
ਲਵੇਗਾ ਉਹ ਜਦ ਆਖਰੀ ਹਿਚਕੀ,ਭਰੇਗਾ ਅੰਤਮ ਹੌਕਾ
ਤਾਂ ਧਰ ਦਿਆਂਗਾ ਮੌਨ ਸਾਜ ਅਪਣਾ ਸ਼ਾਂਤ ਚਰਣਾਂ ’ਚ
ਤੇਰੇ|






ਗੀਤ:੧੦੧
ਉਮਰ ਭਰ ਢੂੰਡਦਾ ਰਿਹਾਂ ਤੈਨੂੰ ਮੈਂ ਅਪਣੇ ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਸੰਗ|
ਉਹੀ ਤਾਂ ਸੀ ਜੋ ਲਈ ਫਿਰੇ ਮੈਨੂੰ ਦਰ-ਦਰ ਤਾਈਂ,ਸੋਹਬਤ
ਉਨਾ ਦੀ ’ਚ ਮਹਿਸੂਸਿਆ ਮੈਂ ਜਿਉਂ ਲਭ ਰਿਹਾਂ,ਛੋਹ ਰਿਹਾਂ
ਅਪਣਾ ਸੰਸਾਰ |

ਗੀਤ ਹੀ ਤਾਂ ਸੀ ਮੇਰੇ ਜਿਨਾ ਸਿਖਾਏ ਮੈਨੂੰ ਸਬਕ ਸਾਰੇ ਜੋ ਮੈਂ
ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੇ;ਉਨਾ ਸੁਝਾਏ ਮੈਨੂੰ ਰਾਹ ਗੁੱਝੇ-ਗੁੱਝੇ,ਲੈ ਆਏ
ਨਜ਼ਰਾਂ ਸਾਹਵੇਂ ਮੇਰੀਆਂ,ਦਿਲ ਦੇ ਦੁਮੇਲ ’ਤੇ ਮੇਰੇ,ਤਾਰਿਆਂ ਦੇ
ਅੰਬਾਰ|

ਦਿਨ ਭਰ ਰਾਹ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਰਹੇ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀਆਂ-ਗਮੀਆਂ
ਦੇ ਰਹਸਮਈ ਲੋਕ ’ਚ ਘੁਮਾਉਂਦੇ,ਤੇ ਅੰਤ,ਇਹ ਕਿਸ ਰਾਜ-
ਦੁਆਰੇ ਮੋਹਰੇ ਲਿਆ ਖੜਾਇਆ ਉਨਾ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਆਥਣ ਵੇਲੇ
ਯਾਤਰਾ ਮੇਰੀ ਦੇ ਅੰਤ ’ਚ?






ਗੀਤ:੧੦੨
ਲੋਕਾਂ ’ਚ ਖੜ ਫੜਾਂ ਮਾਰੀਆਂ ਮੈਂ ਕਿ ਮੈਂ ਜਾਣ ਲਿਆ ਤੈਨੂੰ|
ਮੇਰੀਆਂ ਸਭੇ ਕਿਰਤਾਂ ’ਚ ਉਹ ਸੂਰਤ ਦੇਖਦੇ ਤੇਰੀ|ਉਹ ਆਉਣ
ਤੇ ਪੁੱਛਣ ਮੈਥੋਂ,"ਕੌਣ ਹੈ ਇਹ?"ਮੈਨੂੰ ਸੁਝਦਾ ਨਾ ਕਿ ਕਿਵੇਂ
ਜਵਾਬ ਦਿਆਂ ਮੈਂ|ਮੈਂ ਕਿਹਾ,"ਸੱਚੀ ਤਾਂ ਇਹੋ ਏ ਕਿ ਮੈਂ ਕੁਝ
ਕਹਿ ਨਾ ਸਕਾਂ|"ਉਹ ਊਜਾਂ ਲਾਉਂਦੇ ਨੱਕ-ਬੁੱਲ ਵੱਟਦੇ ਤੁਰ
ਗਏ ਪਰ੍ਹਾਂ|ਤੇ ਤੂੰ ਬੈਠਾ ਮੁਸਕਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ|

ਨੌ-ਬਹਾਰ ਤਰਾਨਿਆਂ ’ਚ ਢਾਲਦਾ ਰਿਹਾ ਮੈਂ ਅਫ਼ਸਾਨੇ ਤੇਰੇ|
ਗੁੱਝੇ ਉਮਾਹ ਡੁਲ-ਡੁਲ ਆਉਂਦੇ ਦਿਲੋਂ|ਉਹ ਆਉਣ ਤੇ ਪੁੱਛਣ
ਮੈਥੋਂ,"ਦਸ ਖਾਂ ਮਾਇਨੇ ਕੀ ਤੇਰੇ?"ਮੈਨੂੰ ਸੁਝਦਾ ਨਾ ਕਿ ਕਿਵੇਂ
ਜਵਾਬ ਦਿਆਂ ਮੈਂ|ਮੈਂ ਕਿਹਾ,"ਆਹ,ਕੌਣ ਜਾਣੇ ਮਾਇਨੇ ਇਨਾ ਦੇ|"
ਮੁਸਕਣੀ ਹਸਦੇ ਉਹ ਤੁਰ ਗਏ ਨੱਕ-ਬੁੱਲ ਵੱਟਦੇ|ਤੇ ਤੂੰ ਬੈਠਾ
ਮੁਸਕਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ|






ਗੀਤ:੧੦੩
ਇੱਕੋ ਸਿਜਦੇ ’ਚ ਤੇਰੇ, ਮੇਰੇ ਖੁਦਾ,ਵਿਛ ਜਾਣ ਦੇ ਇੰਦਰੀਆਂ
ਮੇਰੀਆਂ ਤੇ ਛੂ ਜਾਣ ਦੇ ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਕਦਮਾਂ ’ਚ ਤੇਰੇ|

ਸਾਓਣ ਦੀ ਕਾਲੀ ਘਟ ਵਾਂਗ ਅਣ-ਵਰੀਆਂ ਫ਼ੁਹਾਰਾਂ ਦੇ ਭਾਰ
ਜੋ ਨੀਵੀਂ-ਨੀਵੀਂ ਵਗੇ ਮਨ ਮੇਰੇ ਨੂੰ ਹੋਣ ਦੇ ਗੋਡਿਆਂ ਭਾਰ ਸਰ
-ਦਲਾਂ ’ਤੇ ਤੇਰੀ ਇੱਕੋ ਸਿਜਦੇ ’ਚ ਤੇਰੇ|

ਨਗਮੇ ਸਾਰੇ ਮੇਰੇ ਰੰਗ ਬਿਰੰਗੀਆਂ ਧੁਨਾਂ ਸਣੇ ਖੁਰ ਜਾਣ ਦੇ
ਇੱਕੋ ਪਰਵਾਹ ’ਚ ਤੇ ਵਹਿ ਜਾਣ ਦੇ ਮੌਨ ਦੇ ਸਾਗਰਾਂ ਵੱਲ
ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਸਿਜਦੇ ’ਚ ਤੇਰੇ|

ਘਰ ਨੂੰ ਤਾਂਘੀਆਂ ਕੂੰਜਾਂ ਦੀਆਂ ਡਾਰਾਂ ਤੁਰੀਆਂ ਰਹਿਣ ਜਿਉਂ
ਦਿਨੇ-ਰੈਨ ਪਿਛਾਂਹ ਪਰਬਤੀ ਘੁਰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਜਿੰਦ ਮੇਰੀ ਨੂੰ
ਉੜਨ ਦੇ ਇੱਕੋ ਉਡਾਨ ’ਤੇ ਕਦੀਮੀ ਘਰ ਨੂੰ ਅਪਣੇ ਇੱਕੋ
ਸਿਜਦੇ ’ਚ ਤੇਰੇ|


ਪੰਜਾਬੀ ਰੂਪਾਂਤਰਨ :ਬਲਰਾਮ













































.


























+

----------------------------------------------------------------------------------------------

Four Gateways of Dreaming

Lama Somananda Tantrapa, Tulku is the holder of the lineage of Qi Dao that has been fostered in his family for 27 generations. He was taught Qi Dao by his grandfather, the previous Grand Master of this style of Tibetan Intuitive Qigong. His Holiness the Dalai Lama has officially recognized Lama Somananda's initiatives for peace and spiritual freedom.

In addition to dream consultation, he gives private sessions in Qi Gong and in what he calls "Peak Performance Coaching" — designed to enhance the quality of every area of life, eliminating fears and self-limiting beliefs. He may be reached at 503-646-0446 or Lama@qidao.org. For more information on Tibetan Dreaming, please visit Qidao.org.


Four Gateways of Dreaming

with Lama Somananda Tantrapa, Tulku
by Julia Griffin
According to Tibetan Dream Yoga, there are two ways of dreaming. One takes place during our waking hours of daily life. The other occurs in our night dreams. In passing through the Four Gateways, we come to fully realize that the two types of dreams are really identical. With this realization comes true Oneness with our Source and an end to the separation that causes all of our pain.

To learn about Tibetan Dream Yoga and its Four Gateways, we spoke with Lama Somananda Tantrapa, Tulku, a Tibetan Dream Yoga teacher from an illustrious lineage who was accorded religious asylum in the United States in 1997.

Lama Somananda's background includes a degree in anthropology, certification in hypnotherapy and neurolinguistic programming, and research in Native American shamanism. He also teaches Qi Gong and Mind-Body Sports Therapy and holds a black belt in Aikido. His aim, he says, is empowering people "to open to the infinite source of intuition that exists within them."

Julia: How is the nature of dreaming identical to the dream we call life? Is this the way that Tibetan Dream Yoga differs from other forms of learned dreaming?

Lama Somananda Tantrapa, Tulku: Tibetan Dream Yoga is not very different from the study and development of lucid dreaming. The main distinction is its incorporation of practice into the daily life.

Daily life is also a dream. It is illusion, right? So we begin by becoming lucid in this day-dream we call life. Since day dreams have the same quality or nature as night dreams, we become lucid in daydreams and translate that into night dreams.And that is a matter of changing our perception.

Julia: How can we do this?

Lama Somananda: It begins by realizing that everything we know about our lives is based on memories — including knowledge of our dreams. The world of dreaming is identical to the nature of the dream that we call our life. Everything we know about both uses the same mechanism of memory.

Since all of our perceptions are based on memories, these memories must be recalled whenever we have a sensory perception. If we taste, feel, or smell, we are recalling our memories of this perception. There is also a delay in our perception — an actual length of time needed by the neuro-receptors to relay the impulse of what we perceive as life.

The mind also has filters that color our perception. The filters are installed in childhood through socialization and our early environment. These filters tell us what is important, what we should pay attention to. So our perception is programmed by our attention: what we pay attention to or don't pay attention to.

To be free, we have to learn how to deprogram our perceptions. This means seeing beyond our filters — becoming capable of looking at things without categories or labels.

We begin by relating to who we really are and not who we think we are. Then we learn to perceive others more clearly. Many people wear a mask that hides who they are, and we may spend our entire lives reacting to people's masks and not ever perceiving who they really are.

Learning to become attentive by paying attention to the energy that animates life is the First Gateway in Tibetan Dream Yoga. This changes our perception of life altogether. We must embody physically all of our revelations and experiences. This is the main difference between Tibetan dreaming and lucid dreaming.

Julia: How do we physically embody our experiences?

Lama Somananda: We embody our experiences and revelations by learning not to analyze them. When we are completely in the body, there is no one to talk with because we are experiencing the physical body. The internal chatter ceases, and there is nonverbal communication.

Because our role model is of being stuck in the head or stuck in thought, we tend not to be in the body. We don't move our bodies freely, so we can't embody the energy or "walk the talk." We are in a fight-or-flight mode, a mode of attack, when we are stuck in the head. We feel vulnerable, and we project this into the characters of our dream by trying to protect ourselves against them.

When this happens, conflicts occur. People can't communicate. There is no flow, and there is conflict between people, groups, and nations.

The energy of dreaming manifests in the physical. The energy, itself, has the power to do what needs to be done. There is so much power in the body, so much power in the Source of Dreaming that lies within us. Why is this so? The Tao is a reflection of both the microcosm and the macrocosm. The Tao is a reflection of the Source within us.

When we stop the internal chatter, we stop doing what we think we are supposed to do. There is nothing for us to have or to do. The energy from the Source has the power to do what needs to be done. When we are in the body and not in the head, we can surrender to the Source and become free.

Julia: Would you tell me about the first gateway of Tibetan Dream Yoga?

Lama Somananda: The first gateway of Tibetan Dreaming is attention. The shift is from wanting attention to becoming attentive. Everyone wants the attention of other people. There is a simple reason for this — where attention goes, energy goes. People can actually want attention so much that they become vampires, drinking up others' energy. There is a solution for this dilemma, and the answer is to become attentive.

When we become attentive, this reverses the flow of energy. We don't need to take from others because we have energy within the self, and we are aware of that energy. Learning to become attentive is a major healing experience for most people.

Attentiveness is understood by perceiving the energy behind the form as opposed to the outer shape or appearance. One learns to see the energy of a tree and not its outer shape or form — the leaves or branches. It is possible to see behind the masks that most people wear, to bypass the mask and relate to the true person.

Everything in our universe is composed of one thing — energy. Every thing, every object that appears in any dream — whether night or day dream — is also comprised of energy. When we see the energy, we can perceive the flow of the energy rather than the flow or movement of appearances.

"Are we dreaming?" Most people say no, because they don't realize that we are always dreaming. The answer is always yes. This is because we are always seeing the world of illusion, full of colors and shapes and objects.

So we begin our Dream Yoga with daydreaming, asking again and again about our everyday life: "Are we dreaming?" and answering in the affirmative. This way, We turn our attention toward the illusion in everyday life and learn to see the flow of energy behind it.

Usually people are not in a mode of paying attention to what matters. We can see this in everyday life. They try to deal with clients or their boss, their daily tasks, or their appearance, but they are unaware of what is energetically happening. For instance, they don't watch the energy of the boss, the energy of interactions, or the energy of their own bodies.

When we are not attentive, this manifests in the physical body. We don't pay attentionto little discomforts. Or we take a painkiller. Eventually our lack of attention manifests as illness.

Whenever we shift from outer appearances to inner appearances by becoming attentive, the physical body immediately surrenders to the flow, without stereotypical concerns. Being in the flow brings about profound energy, and being out of the flow brings about exhaustion. Everyone's flow is individual and distinct. We cannot copy someone's flow, because this is attachment to form. The physical body moves in an uninhibited movement.

When we move beyond our sensory perceptions that are stifled by our filters, we engage a different Self. This Self perceives with the sixth sense or intuition. When we don't do anything, and we quiet the mind, this Self provides hunches or intuitions about what is really happening. This signifies that we have stepped through the first Gate of Dreaming and become attentive.

When we become attentive, we begin to pay attention to reality. This means we have learned how to pay attention to the physical body and what is within the self.

So we ask, "Are we dreaming?" and the answer is "Yes, we are dreaming." Finally, we come to the realization that we are dreaming. This realization opens us up to a new world of possibilities, and we shift into the second gateway of knowledge.

Julia: If being in the flow brings about positive changes and being out of the flow brings about nightmares, this must be true in day-to-day living. Do we feel the direction of flow and visualize what we feel? How do we learn to move with the flow?

Lama Somananda: When we perceive the flow, we begin to see the energy that is behind the illusion, the energy that animates both the dream of life and the night dream. A good analogy to explain moving with the flow of energy is surfing. We can notice where the waves are going and move into the wave.

If we catch the wave, we are moved with no resistance or effort. If we try to move the wave with our personal power or go in a different direction from the wave, then we become driftwood. We are tossed up and down, and everything becomes a nightmare. Going against the flow causes nightmares. This is moving against the flow, and we can see it in people's lives as well. It's funny that people actually call it this — "ups and downs" in life.

If we realize that life is a dream, we don't have to run away. We can face everything that life presents to us. If we look at the inner essence of challenge, we can see that it reflects a part of us that creates the problem or challenge. It is a lesson about our Self based on an improper memory perception. If we can see the energy beneath the problem, we can become more integrated and whole because we haven't separated from the part of us that created the challenge. Every crisis is a learning opportunity.

Julia: You are saying that we shouldn't try to control our dreaming at all? Most forms of lucid dreaming involve changing the background, characters, or the direction of the dream.

Lama Somananda: Most people who engage in lucid dreaming do so with the desire to develop dreaming and control the flow of dreaming. We have to ask ourselves, "What are dreams?" They are messages of our spirit, our spiritual self. Why are we given these spiritual messages? We're not sure.

What should we do with them? This is what we want to find out.

We can identify the essence and energy (as opposed to dream symbols and signs). Or we can simply ask the Source of Dreaming what the image means.

How do we alter a message of spirit when we are not sure what to do with it? We should not tweak, manipulate, or control these images or messages — just learn to let them flow spontaneously. The same applies to waking or daily life. We need to learn to live without manipulation or control.

Julia: Is this the Second Gate of Dreaming?

Lama Somananda: The Second Gateway is the Gateway of Knowledge. Remembering begins when we become attentive. Attentiveness signifies that we have arrived at the gate of knowledge. As we shifted from wanting attention to being attention in the First Gateway, in the Second Gateway we shift from wanting knowledge to being knowledgeable.

Being knowledgeable means not relying on past experiences or someone else's knowledge or opinion. We learn to move into the inner source of knowledge, totally bypassing all of the filters, and learning to perceive energy through intuition.

We become knowledgeable by finding the Source behind the dream. We perceive knowledge intuitively through the Dreamer of the Dream or the Dream Being. This is the source of the energy that animates the dream. The Dream Being dreams up or creates the experience we are dreaming. All that we see in dreaming is based on our memories. The entire Universe is dreaming its existence.

So in Tibetan Dream Yoga, we begin with attention and knowledge. Knowing that we are dreaming in day-to-day existence is not a static awareness. It is not a "state." It is a process. The process involves being aware of dreaming in our daily life, using the constant affirmation: "Yes, I am dreaming." We have to experience the dreaming and become awake. So we give ourselves that constant affirmation.

We all have had a feeling in a dream that it is so real; there can be no doubt that we are awake. But then we wake up and say, "It wasn't real. It was a dream." But nothing is more real than our dreams. And it is too late when we wake up after a dream to ponder it. There is nothing to gain in mulling over the memory.

We must be aware at the moment of dreaming. We must learn to establish a bridge between the conscious mind and the Dream-being. We must find and address the Source of the Dream, wherever or whoever it might be. We can question reality from this point. We can look at the essence of the things in the dream and relax and surrender to the flow of the dream.

Again, "waking" life is also a dream. This is the paradox of the belief installed in the consciousness. We have believed that dreaming was not real and that reality was not a dream. They are both real. The Source of All Experience, the Dream Being, dreams both reality and night dreams.

The point is to wake up and know that this is so. When we understand that the reality behind the dream is the Dream Being, we have stepped into true knowing and can learn about the Third Gateway.

Julia: Your writings state: "In our dream world, the powers that used to be considered paranormal or supernatural are a matter of everyday life." Is this what you mean when you speak of using intuition as "true knowing" or a different way of perceiving the world?

Lama Somananda: If we perceive through our intuition, then we perceive the world in a way that is often called paranormal or supernatural. We are free in our dreams, so there is no limitation to what we can have. By removing our filters of sensory perception, we can change how we see the world.

We can experience different states of consciousness in dreaming. All four stages of dreaming are different forms of consciousness. We don't have to manipulate the world — we can simply have a different perspective. So what we perceive as paranormal in our "reality" can also be called the true nature of things.

Julia: What is the Third Gateway of Dreaming?

Lama Somananda: The Third Gateway is the Gateway of Power. The shift of consciousness in the Third Gateway involves power. This is the shift of having power and being powerful. When we experience awakening in dreams, we feel empowered, energized, and almost almighty. When we become powerful, we can have any dream that we desire come through and manifest whatever we want. The question arises: Do we want to have power over other people or indulge in power?

We don't impose our power on others. We don't want to manipulate or waste our power on trivial or vain things. Some people engage in lucid dreaming to gain the power to do things they can't do in daily life.

To be truly powerful, we must empower ourselves by understanding that personal power can never match the power of the Source of Dreaming: the Dream Being that manifests our entire reality. It is much more powerful than we are. How do we find true power? It is through surrender to the Source. The only block to true power exists where we have not surrendered to the Source.

Julia: What is the difference between having power and being powerful?

Lama Somananda: The mode of having power implies that we have power over others, power to do things, power to impose or seduce. This is indulging or showing off power. When we have power, we want to demonstrate it to hide our vulnerability. Vulnerability results from the fear of stripping away the emotional armor. And so we cannot relate to the world in a vulnerable state, because this armor filters our perception. There is the fear of exposing our weak spots. It is like wearing a gas mask and then trying to smell flowers.

Being powerful is a state of fearlessness. It is impossible to have fear when we are in a state of being powerful. When we are being powerful, no one can do anything to us. We understand that we are dreaming our own reality. We have the visceral perception that we are dreaming.

True empowerment is the knowledge that we are powerful. Once we are powerful, there is nothing to do, nothing to wish, show off, or demonstrate. We have connected to the center within ourselves. Instead of being protective, we are portected by the power within.

We stop going in different directions; there is no struggle. We experience integrity as a result of integrating all the parts of ourselves into a unified system. This integrity is free of moral, religious, or ethical rules or norms; it is about being centered and whole.

Personal power or having power is nothing. When we move away from the Source and try to flow into our personal power, we are not surrendering to the Source. This way of indulging in power is the main reason that practitioners do not make it through the Fourth Gate.

Julia: What is the Fourth Gate?

Lama Somananda: The Fourth Gateway is night dreaming. We must identify the Source of the Dream while dreaming. We must realize that we are the dream and every aspect in the dream is a reflection and representation of our own inner process. We must realize that the energy that animates the dream is the Dream Being. So we have to identify with the Source of the Dream.

If we think we are the creator, then we are separate. The delusion of separation is the cause of all suffering, an inability to dream with the Source, the dream itself. The Dream-Being is not only the One who dreams things up; it is also the Universe dreaming. We are not distinct. Everything is the Dream-Being. We have to learn to dissolve the boundaries of the self and unify with the Source. By ending the delusion of separation, we can merge with the Source. Through this practice, we may become enlightened.

Julia: How does one merge with the Source?

Lama Somananda: Merging with the Source is becoming One with the Tao. We can only know if we have experienced it. It is not a matter of hoping or longing for the experience.

Julia: If one wants to deepen their dream practice or learn Tibetan Dream Yoga, how might they begin?

Lama Somananda: Anyone can begin with the constant question and affirmation of "Am I dreaming?" and the answer, "Yes, I am dreaming." One simple exercise is to daydream a picture of being totally free and happy. Everything that can be imagined is composed of energy, so we can also daydream that we perceive energy and go with the flow. Or imagine that we have a magic wand with the capability of perceiving the true nature of people. Another exercise is to imagine that we are becoming the Dream-Being.

These exercises are about perceiving energy. When I say that people are going to learn to perceive energy, they say, "What is he talking about?" Most people have an uncanny imagination. They will find that they can do a great deal with their imagination and these exercises if they give them a chance.
ssssssss
Also, I teach Tibetan Dream Yoga both here and on other continents. I teach by phone or I visit in my students' dreams for instruction or initiation. They often get excited and call me to say they received a lesson in their dreams. I say, "I know. And that lesson was free!"

अन्त नहीं है ये

(कवितायों)

बलराम

पैनोरामा पब्लिकेशन
चण्डीगढ़





















पहले सूर्यास्त के साथ जुड़ा हुआ करता था।
सन्ध्या काल
ये उन दिनों की बात है जब आसमान हुआ करता था
अविभाज्य
दूर हरित खलिहानों के परे
यां नील अम्बुधी के बीचो-बीच
लटका करता था एक दिव्य संकल्प
ये उन दिनों की बात है जब त्रिशंकु सिर्फ मिथिहास था
खण्ड-खण्ड-खण्डित है आसमान,
एक खन्दक की ओट से निकल
दूसरी की ओर भागता है सूर्य
हतप्रभ तुम ही नहीं जयद्रथ भी है।
र्पाथ, मुझ से अब स्पष्टता की मांग मत करो
मैं अब युग प्रवर्तक नहीं, प्रवक्ता हूँ मात्र
खोए हुए क्षितिज का।
øøøøøø

धुँधलका अब क्षितिज के उस पार ही नहीं था
शाम हो रही थी या भोर प्रथम पहर
कोई सरगोशी उदासी का सबब पूछे है
हाथ फिराता हूँ, उजड़े युग का जंगल
चेहरे पे चिपक गया है
सर को टटोला तो शेष सा
कुछ भी नहीं
मुस्कुरा कर मुखातिब की जानिब
देखता हूँ जो दूर जा चुका है
मेरा हाथ जंगल में उलझ के रह गया।

øøøøøø




इस से पहले कि मेरी आँखों की तन्हाईयां
पिघल कर गलियों मे फैल जाएं
और सारा शहर डूब जाय
चले भी आओ
चले भी आओ कि शहर को
अपने ही बहुत $गम हैं।
मुझे उन में इजाफे का
गुनहगार मत करो
चले भी आओ
सनम या खुदा
मेरी तलाश तुम जो भी हो
इस से पहले ....
øøøøøø

इस से पहले कि मैं, उस की
शीतलता यां आँच
का अहसास कर पाता
वो ओझल हो गया,
गाँडीव से निकले तीर सा
शून्य में
साथ लिए अपने, मेरा
हवाओं में लिख देने का दावा
और शेष रह गया है
केंचुली सा।
øøøøøø

ऐ सृष्टा, मैं तुच्छ रचना
पल प्रतिपल
तुम्हारी असंख्य जूने काटता
प्रलय व महाप्रलय
अंग प्रतिअंग में समेटे
तलाश रहा
अस्तित्व व अनास्तित्व
की अपारदर्शी धुन्ध में
क्यूँ क्षुद्र हो गया है
तुम्हारा अस्तित्व इतना
निहित रहा होगा ये भी
मेरे ही अहसास में शायद।
øøøøøø
छनती आ रही, तुम्हारे ज्योति स्वरूप की
दूधीया रश्मियां, स्याह काले बादलों में
सुरमई छटा बिखेरती, दूर क्षितिज से
परे के अनँत रंगों से, नभ मण्डल को
आलोकित करती, युग रीते चक्षु-द्वीप
उमड़ते आते हैं, भूल चिर मर्यादा,
बहे जा रहे बोध-अबोध, समवेत,
अज्ञेय, अनागत दिशायों में,
मैं आ रहा तुम्हारे अनुपम सौन्दर्य-गर्त
में हो आहुति, इस आलौकिक क्रीड़ा की।
øøøøøø

अतल शून्य में डूबता-उतराता
समय की टूट चुकी कड़ी में बिखरा
अबोध की ओर बहता ये
यथार्थ ही होगा।
क्या नहीं रहा अनिवार्य,
कार्य के लिए कारण का अस्तित्व
या कारण का कार्य में बदलने का विधान
रिक्त गर्भा ..... प्रसव पीड़ा क्या है।
अन्नत तलाश की संज्ञा लिए अस्तित्व
भी आभास देता है, मृत यां जीवित
पितृों के श्राद्ध कर्म सा।
क्या सम्भव होगा कभी,
कि आने वाली पीढ़ीयं चुन सकें
अपने जनकों को।
øøøøøø

भू-काल गणना का समाप्त हुआ एक अध्याय
एक परिक्रमा सूर्य के और कितनी स्वयं के गिर्द
कितने ज्ञात व अज्ञात ग्रहों और नक्षत्रों ने दिए
परस्पर एवं स्वयं को चक्कर,
समय के इन तमाम रुपों से पृथक,
सब से टकराते, सब में बदलते,
मेरा ये सम्वत,
जो मेरे लिए भी इन्द्रजाल में बदल जायेगा,
पहुँचा है ऐसी त्रिवेणी पर
जहां कभी कोई पर्व सम्भव नहीं होगा
कोई निश्चित अवधि नहीं रही किसी इकाई की यहां
एक ही बिन्दु में समाता बहु आयामी काल
कभी बिखरता निराकार में
सभी वादों-अपवादों को मुंह चिढ़ाते
श्रद्धा सम प्रचण्ड कहीं, इड़ा सम जड़वत।
देख सकता हूँ मैं यहां, तरल सत्य की
कुछ ध्वनियों को रुह से फूट
खला में वस्त्र (काया) धारते उतारते
कितना असर्मथ हूँ मैं इसे पकड़ पाने को
स्मृति मन्थन करता पाने को अनादि स्रोत
जब कुछ ना था, बस ये था
नहीं चाहता मैं अभाव को ही स्थूल में
व स्थूल को ही अभाव में
बदलते देखना
øøøøøøø
अभी खेलती हैं चन्द नदियां मेरे गिर्द
प्रचण्ड वेग से हवायों को तरंगित करती।
गामज़न हैं अभी नक्षत्र सनातन गति से
हृदय-चुंभी बुलन्दीयों पे इतराते।
चैतन्य है अभी तुम्हारी
प्रतिमा
और अभी मैं हूँ
ेएकलव्य।
होने की प्रक्रिया में हो रहा अस्तित्वहीन।
रीतिबद्ध नहीं हुई इस बार भी दीक्षा।
इस से पहले कि माया का ये तडि़त आवरण,
किसे उदण्ड प्रकाश किरण में खो जाए,
और ये नदियां, ये हवाएं, ये गतियां, ये नक्षत्र
और ये प्रतिमा और एकलव्य
हो जाएं किसी निराकार की लीलामात्र
मैं उपस्थित हूँ गुरुदक्षिणा को
याचक हो, उदार मन से मांगो, मांस का ये
अंगुश्त भर टुकड़ा जिसने सिल दिया था, मुँह बाँए
समय के जबड़ों को, हो भी ता क्या रोक पायेगा
धर्म-भूमि को होने से कुरु भूमि। संशय मुक्त रहें देव
अक्षत रहेगा अर्जुन का स्थान इति तक। लेकिन त्रासदी
तो नियत है गुरूवर, विपरीत से लड़ते यां बिन लड़े ही
रूपान्तिरत हो जाने की उसी में। जान पाओगे मर्म, इस
कटु सत्य का, भोर से पहले? हो सकेगा उऋण
गुरूदक्षिणा से
एकलव्य?
øøøøøøø
अजन्मा माया
विदेह चेतना
तृषित गर्भाग्नि को।
सन्तति
आकाश गंगायों के
मानस उदर की।
विस्मृत
तिडक़ चुकी घडिय़ों को।
समय की दरारों में
तलाशती हूँ
अस्तित्व।
छितरा रही धरा पे
सम्भव नहीं
ध्यानावस्था।
पुरूष व प्रकृति
अज्ञेय
दोनों को
्अजन्मा .... निमित ....
निर्वाण
परामाया नहीं
øøøøøøø
तुम? मैं ? तुम?
तेज़ चलती हैं हवायें तुम्हारी साँसों सी
झुकी कन्धों के बोझ से, लिए अजनबी गन्ध
घुल गया है तुम में कुछ
जो नहीं हो तुम
उलझती बादलों से छितराती सूरजों को
सीत रंग
आकाश
सी आँखें
कुरेदती हैं टूटे धरातल को
भर रहा बियाईयां
जो
नहीं हूँ मैं
रुक गई हैं हवायें
साँस
नि: स्पन्द।
øøøøøøø

किन्हीं माँस पिण्डों के
अक्रूर यथार्थ
से नहीं
बैसाखियों पे टिकी
पीतमुखी
दीवारों के उदर से
जन्मा हूँ
मैं।
काल के किन्ही मूच्र्छित
पलों ने
अस्फुट ध्वनियों में लपेट
मूक हाथों से
बोय!
शोर के गहन सुन्न
गर्भ में ......
........?
तेजस व छदम्बिंब।
धीरे-धीरे उतर गई है
सीढ़ीयाँ
अलसाई चाँदनी
किटकिटाती सूर्य किरणों ने
कुतर दिए है
रंग
हवा के पंखों से।
संभालती
वैसाखियों को दीवारें
उलझती हैं
बहते पानी में, फिर
पैठने को।
øøøøøøø

मरणासन्न वेदना
टटोलती
ढलती परछाईयों
पे अटके
आसमान के
ढलक चुके कन्धों को
जिस की धूप में सिकी
उसकी
विकराल काया।
चटाक से टूट गया
कुछ
चीरता शून्य को
बुझी-बुझी हवा
दबे पाँव
तलाश्ती
राख
निगल गई जिसे
अति श्रृंगार की
लिप्सा।
øøøøøøø
प्रगति
रीढ़ टूटने का
डर
नहीं मुझे
मैनें अभी अभी
अपनी आत्मा
तबदील की है
केंचुए से
जो उसी वक्त हो गया
पानी-पानी
मुझे भी
दरकार है
एक मु_ïी नमक
पिघल जाऊँगा
पानी-पानी नहीं
हां
ओर जरखेज़
हो जाऐगी जमीन पहले
से
बो सकेंगे उस में आप
कुछ भी
रीढ़
के सिवा।
øøøøøøø
तुम्हारे असंख्य अंगों से झरता
मैं समा रहा तुम्ही में
युगों की तृष्णा लिए
अतृप्त मूल में तुम्हारे
प्राण हो बहूँगा मैं
आभा सा छिटक जाऊँगा
हर फूल हर पात में
विस्माद ये पुन: मिलन का
निर्बाध बहे हो वाहक
पुनरावृति का
सन्तापहीन
परे शोक से
विहार हो चित बुद्धि से परे
झरूँ झर-झर फिर-फिर
हो अधर से अधर की
अक्षुण्ण पिपासा
øøøøøøø
लौट आया हूँ फिर
तुम्हारे पास
वही चिर-सीमा
कोई अमेद्य बिन्दु
जहां
थम गया
वेदों का अनादि
गान
अटक गया कोई
भटका बादल
जड़वत
फँस गई हो सांस
ज्यूँ बीच गले में
नीलकण्ठ के
तक्षक ओढ़े पड़ी रही
ज्योत्स्ना
बेसुध
और
नेति-नेति के
टूटते स्वरों
में बिखर
भर गया मैं
पूरे शून्य में
पर लांघ नहीं पाया
अगुश्त भर ऊँची दीवार
रक्षित थी
तुम्हारे भृकुटी बल से
हाँ सुना
अच्छी चल रही है
राजकुमारों की शिक्षा
भविष्य
चुपचाप रींगता है
बहुत कटु है
कुल्हाड़ी का कोलाहल
बलात दी गई मुक्ति
व
भीख में मिला मोक्ष
दोनों त्याज्य हैं
मैं दौड़ आया हूँ
तुम्हें छोड़
उसी कंटक-पथ पे
एक बार फिर
तुम्हारे पास
कुरू-भूमि
अवांछित गर्भ सी
उतर गई है
मेरे भीतर
दोनों सेनायों के
बीच
खड़ा हूँ
कर-हीन
कृष्ण-हीन
देख भी नहीं पा रहा
किस-छोर हो तुम
बलिश्त भर उठ आई
है दीवार या
आँखें ही बुड़ा गई हैं
लौट रहा हूँ फिर
तुम्हारी ओर
अब भी दीवार के पीछे से
फन उठाता है क्षितिज
पलकों के पीछे डूबती सांझ
फूटती है रोम-रोम से
पाषाणों के सीनों से झांकते
तृण
बतियाते हैं हवा से
दोष सर्वथा दीवारों का नहीं
दृष्टि के साथ वाणी भी तो
दिव्य चाहिए
अभी तो लिप्त है, कवि
अंध-नीरव-अचेत
निवीर्य बोध से
हाफता फिरता
अनादि काल से
खंडित स्मृतियां
विभाजित श्रुतियां
तुम ... व .... प्रतिमा
सत् .... व ... सत्य
कहीं कोई सन्धि-स्थल
कि
फूट पड़े आकाशगंगा
और
शिवमय हो जाए
सारा अस्तित्व
छोर हीन धारा
बहे-परे
और छोड़ जाए
सब वेगों को पीछे
लौटना
व
कही जाना नहीं
øøøøøøøøø


वरूण व्यथा
आदि, अन्त और मध्य के सिवा
सम्भव है कोई स्थिति
महसूस हुआ लटकते हुए
अधर में
मेरी ही गोद में फली फूली
गंगा और नील की सभ्यतायें
दैव हो यां दानव भले
्आया जो लिए पीर पर्वत
खाली नहीं लौटा द्वार से
पुराणों में प्राण हो बहा
समाया उपनिषदों में सार सा
रहा रत्न निधियां लुटाता
दोहन करने वालों में भी
बहलाता खुद को कि
जीवन-दाता हूँ मैं
पर आज जब, मेरे ही आँचल
की छाँव तले पला ये जीवन
झुलसता है मेरे ही सीने की
आग में
ग्लानि का विष उफनता है
नसों को फाड़ता हुआ
मृत हुआ अमृत
जो छलका किया
आत्म-कलश में
कोई नहीं आता द्वार पे
शिव नहीं लेते मानव-रूप
काल छाया में बदला
टूटती सांस की डेरीयों में उलझा पड़ा हूँ
गिनता अन्तिम घडिय़ां
øøøøøøøøø

आषाढ़
छितरा गए हैं मौसम आसमान वस्त्रहीन है
हवा हुए बादर, इतराते फिरते थे जो,
तेरी मुंदी-मुंदी सी पलकों से रंग चुरा
मयूर तांडव-रत, स्तब्ध स्वप्निल दिशाऐं
निहारती अपलक दिगम्बर हवायों को
सिमट गई हैं जो अंग छिपाती आँखों में
झाँकती बगलें
मुक्त-काया से, त्रस्त विराट
स्पन्दन्हीन, अवाक, नीरव।
øøøøøøøøø
दूर तक चली आई है नृतन रत हवायें
तुम्हारे प्यार की खुशबू से उन्मत
कितने मौसम घिर आऐं हैं
एक साथ
लक्षकोट की लोह दीवारों को बेध
पुष्प-धन्वी निगाहें पहुँच गई
उस छोर मुझ से पहले ही
मुझे ज्ञात हुआ, विदा होना,
सदैव जुदा होना नहीं होता
रहता है मध्य एक मूक मानस संसार
तना नट रज्जु सा
प्राकृतिक-पराप्राकृतिक बंधनों से मुक्त
श्वास भरते अहसास हो हलाहल की तिक्तता
तो देखना उस मौन को, कोई सुपरिचित चेहरा
जो विदा हुआ
नथुनों से छूटते ही जब फूट उठें अर्मी लहरियां
तो ध्यान से सुनना अंतरंग का अनहद स्पन्दन
विदा होना ...... जुदा होना नहीं।
øøøøøøøøø

प्रकाश की वो किरण जो कौंधी
और रूह की खाईयों तक रूशना गई
ब्रह्मïा की तरह मैं भी कमल नाल में
उसका स्रोत ढूँढता रहा, जो जाने कब का
अपने अस्तित्व का रूप खो या बदल चुका था
कोई अग्नि भी तो नहीं मेरे पास
तप के लिए
इक हूक है यां कसक
मैं जुगनू क्यूँ ना हो सका।
øøøøøøøøø
सुरों व असुरों ने ले अमर्यादा रज्जु
और कर दम्भ को रई, किया है मन्थन
अठखेलियां करता स्वर्णिम रश्मियों का
हलाहल, पोषित हुआ उदर में, हमारे ही
रूधिर से, अर्जित नहीं हुई फिर भी
कोई संज्ञा ही। जननी नहीं है हम
है केवल वाहन, किन्ही अमूर्त मूल्यों-अमूल्यों का,
नहीं उत्तरदाई अपनी ही गति की
जो हमारी हुई ही नहीं कभी, सारथी हो तुम
ये भी है भ्रान्ति तुम्हारी,
लक्ष्य कोई भी रहे, अन्ध विनाशगर्त
है तुम्हारी भी नियति
øøøøøøøøø
तुम आए थे ...?
तुम आए थे शायद, लेकिन मैं ही तुम्हें पहचान ना सका
या फिर ये भी मेरे ही अन्तर्मन की मृगतृष्णा रही हो शायद
मेरी दृगभ्रान्ति की कोई मयदानवी रचना।
मैं, जो ना सडक़ और ना ही संसद को यथार्थ कर सका
वितृष्णा के किस चौराहे पे खड़ा हूँ, अबोध व अगम्य
सा लगता है ये जानना मुझे, शायद ये भी मेरा भ्रम हो
फिर भी मैं जो खड़ूा हूँ, यहां, वहां यां कहीं भी
नहीं समझ पा रहा हूँ कि ये निरीह पंछी
क्यूँ शून्य से भी वसीह आकाश को अपने
सकोमल पंखों पर उठाए फिरने का भ्रम पाल रहे हैं
इन का गन्तव्य क्या है, दाना या जाल,
कोई अगोचर सैन्दर्यानुभूति या प्रयोजनहीन तलाश।
दशों दिशायों से कृष्णवर्णा मेघ घिर आए हैं।
निशा उतर नहीं फूट रही है, चाँद नहीं है
फिर भी कभी-कभी जुगनु अपना अहसास दिलाते हैं
कोहरे और धुन्ध के वसनों में सिमटी वसन्धुरा
पर नन्हीं-नन्हीं बूँदे गिर रहीं है, प्रारम्भ प्रलय या
नवरचना का, नहीं समझ पा रहा, निशाचर नहीं हूँ
लेकिन खड़ा हूँ चल या घिसट रहा हूँ
आए थे तुम पर कहाँ हो, नहीं जानता
पीछे या आगे, उत्तर या दक्षिण, सलीब सा खुद से बांधे
इस प्रश्न को बढूँगा, दिशा यदि भ्रान्ति है, तो मैं इससे
तुम्हारा व स्वयं का नामकरण करने को विवश हूँ
øøøøøøøøø
सहवास
ठहर गया कहीं भीतर
वो एक पल
काल
जब ठिठक गया था
लम्हें के लिए
किसी बाँवरे मेघ से
तुम उमड़ पड़े थे
मेरे सीने पे
और मैं
एक ही कदम में
लांघ गया था
तुम्हारा
वामन रूप
समय सांस रोके
सिमट गया था
हमारी सांसों में
द्रवित हो गया था
जिन मे सारा
अस्तित्व
और ओढ़ लिया था
हम ने
दिगम्बरा व्योम
कुछ सकुचाया सा
हुलसाए अंतस में हमारे
उतर गया वो पांव दबाए
और हम अबोध
तिरते ही गए
सोम ऋचा से
उस पल में जहां
काल-अकाल
जीवन-मृत्यु
शून्य-आकाश
नश्वर व अमोध
लीन होते हैं
परस्पर
तुम्हारे छुअन की वो घड़ी
जिहा पे धरते ही चन्द्रिका
घुल जाती आँखों में
मैं झरता ही रहता
आलोक सा तुम्हीं में
तुम आकुल निसा सी, छोरहीन
दौड़ती, तोड़ती किनारे, फांदती दिशाऐं
सरसती जाती रोम-रोम में रमन करती
आर्त पुकार करते भास्कर
पर हम मूँदे ही रहते पलकें
ऊषा रोक लेती दस्तक
सन्ध्या रुकी रहती परे
निहारती स्वप्निल सी,
ढुलक जाता उनका लालित्य
धिर जाते युग हमारे संग
रंगों के अतल भँवर में,
अटखेलियां करता चौकड़ीयां भरता
पवन रन्ध्रों में गुपचुप
फुसफुसाता कोई राग
वीणा से बज उठते
तुम्हारे ओंठ
तुम्हारी ताल पे
रूनक-धुनक जाते
मेरे अंग-नूपुर
लज्जारूण हिम-गिरि
करते नृत्य गुन्जित निर्झरों संग
बह जाते धवल भुजपाश में
बहक-बहक जाती वादियां
अखिल विभूत
हो रहता
महागान
øøøøøøøøø

मैं तेरी छोड़ी हुई सांस से
जीवन लेता हूँ
लेकिन जब तलाश नहीं पाता
उस पे तुम्हारी पदचाप
वो
बोझल हो जाता है
हवा हो जाती है सांस
रह जाता है, मात्र
पिचकता फूलता
मांसपूंज
रंगहीन
हवा ढोती है बोझ
और
घुटन से फटने लगती है
सन्धी बेला
मुर्झा जाता है सारा
अस्तित्व।
øøøøøøøøø
तुम्हारी पलकों पे लिखी इबारत
किन्हीं आड़ी तिरछी रेखायों में, खो भी जाए
तो ये अन्त नहीं
सरसराहट तुम्हारे स्वरों की,
धुल जाए हवा में बहते-बहते, हो जाए नि:शब्द
तो भी अन्त नहीं है ये
अतल अवचेतन नभ गुहायों में
उतर जाए परछाईयां
और स्मृतिपट हो शून्य
अन्त नहीं है फिर भी
यह व्यथा अमर है
अजन्मा।
øøøøøøøøø
मैंने चाहा था भर जाना
तुम्हारी आँखों के उजस में
बह जाना होंठों की तरलता में
सूख जाना वाणी की सरसता में
चाहा कि डूब जाऊँ तुम्हारी देह
की क्षितिज-रेखा पर
हो जाऊँ आसमान
और तुम्हें थिरकता देखूँ
चन्द्रभागे।
मैं होना चाहता हूँ वो पोत
जहां अन्तिम हिचकी के वक्त
तुम मिलो खुद से
और अटकी हुई सी खामोशी भर दे
जीवन भर का
रिक्त ....।
मैं धारणा चाहूँ तुम्हें।
ज्यूँ अन्धेरा ओढ़ लेता है प्रकाश
रम जाना चाहूँ तुम्हीं में
कि तुम हो जाओ
राम।
øøøøøøøøø
हवायों की प्रतिस्पर्धा में
उलझा ही रहा मैं
और
कतरा-कतरा आस्माँ
उतर गया
मेरे भीतर
अहो-भाव हुआ मैं
बह गए हों सारे मैल ज्यूँ
धुल गए दिशायों के चेहरे
और मैं धार रहा हूँ तुम्हें
तिरोहित हो रहा हूँ
तुम्हीं में।
øøøøøøøøø
ग्रहण-मिलन
मैं जानता हूँ
मैं हूँ
तुम्हारे भीतर।
दुपहरीली धूप के
धुले खिले रूप में
गूढ़ स्यामवर्णा
चितवन सा।
आलोक की फैली कणियों
के गर्भ में धुला
बालामावस सा।
उचक-छलक आता
किसी रोज मुखमण्डल पर
घड़ी भर कि
तीर्थस्थलों से उड़ती धूल
से अट जाता अम्बर
कल-काली कोलाहल से
धँस जाता व्योम,
ओ स्नेहमयी
मात रूपे
भर जाती हो घूँट
मेरा! ओ रक्षिते!
कैसा तपता है
चेहरा तुम्हारा
उज्वल तापसी दिशायों में।
अहो ...! हो रहे है मंगल कैसे-कैसे
अहा ...! कैसा विचित्र उत्सव
भर-भर रहे नाद हवायों के उदर में
बिखर रहा उन्माद चहुँ ओर
देखो तो धवलमुखी
कैसा अभिनन्दन है तुम्हारा
भू-लोक, धूलोक, अनुलोक की
समस्त नदियां उमड़ पड़ी हैं
तुम्हारी अभ्यर्थना को
अंजलिबद्ध समस्त अस्तित्व
कुछ मदिराया सा-हर्षाया
नत है तुम्हारे चरणों में।
वीणा से तुम्हारे ओठों पर
कुछ है अनकहा, ज्यूँ
सांसों की बांसुरी पे
कोई अनबज अलाप
कांपता है रह-रह
कैसा वैचित्रय है
अदभुत-अबूझ
ये रूप तुम्हारा।
कैसा आश्वस्त हूँ मैं
तुम्हारे भीतर
कितनी विश्वसनीय है
सुरक्षा देखो तो
कैसा खिल रहा हूँ मैं
बस बिखर जाने को हूँ
देखो तो एक बारगी
मुँदी पलकों से .... आओ
नमन है तुम्हें
उतर आओ भीतर
कलेवर रख आओ बाहर
शान्त होने दो शंख गर्जन
मुक्त कर दो सब नूपुर-कंगन
निकाल-फेंको ये धसे शंक डंक
होने दो मुझे विस्वस्त ....
तुम्ही हो भरी मेरे अन्तस
अगम्य-अबोध-अबूझ
निद्र्वन्द-निर्विकल्प-नि:चेष्ट
कैसा अन्दोलित है: सहवास
अहो .... अहो .... अहो ....।
øøøøøøøøø

अंजलि भर प्रेम तुम्हारा
दौड़ता है नसों में
तोड़ता किनारों को
फाँदता दिशाऐं, उलांघता उलाहने
मैं पगलाई सी, ढूँढती हूँ तुम्हें
लिए इन्द्रधनुषी गुलदान
तुम जो घुल गए हो
भीतर-बाहर
पूछती हैं पता हवायें
ढुलकते हैं बादल पलकों पे
और मैं बहती ही जाती हूँ
अंजलि में तुम्हारी।
øøøøøøøøø
प्रेम सह रहा है प्रसव पीड़ा कि
दे सके जन्म एक दृष्टि को
जो भर दे झोरी दृश्य की
स्नेह से, सुंदरता से कोमलता से
हजारों नरकों से भीषण गर्भाग्नि में
सिकती है दृष्टि कि उतर सके ज्वर से
झुलसे दृश्य की पेशानी पर
और डुबो दे उसे प्रेम की अगाध शीतलता में
दृष्टि पूर्व का दृश्य फुँफकारता है
उपजाता है भ्रम दृष्टि का
प्रेम का, सुन्दरता का क्रमश:
अंग-भंग करता है देह को
रोपता है उस में शक्तिमन्थन का विष
देह बँटती है, नारी या पुरूष
अबला, अपंग, निरीह, भोगमात्र
घुटती है भीतर ही सैंकड़ों चिताऐं
घुटनों में सिर दबाए, अंग प्रतिअंग
है कब्रिस्तान, पथराती है कोमलता
होता है गर्भाघात प्रेम का, दृष्टि का
स्नेह का, शौर्य का सुन्दरता का
दृश्य का
क्रमश:
øøøøøøøøø
अहो!
शून्य शिल्पे
तेरा मूक वाध
क्षुधित हूँ तुम्हारी सांसों की तृषा का
बहो सोख रँधता जो दर्प अन्तस
बिखरने दो दिशाऐं
झरने दो आलिंगन
डूबने दो शिखर सब
बह जाने दो मन
बे-पाँव बाजो
झना झन-झना झन
टपकने दो टेढ़ा
गगन का ये आंगन
धारो धरा का ये
मुखरित कुँअरपन
वो नाचे अनाहत
मौनी है स्वरतन
ये कैसा स्वयंवर
वर बिन वधु बिन
है पाश कैसा ना बंधता ना खुलता
कर बद्ध श्रुतियों के बिफरत हैं लोचन
झरा कौन निर्झर
बहा कौन निहचल
किसे किसने ओढ़ा-रमा कौन किस तन
अनूठा रे संगम
अगोचर समागम
हो कंठ फूटा, अनहद झमाझम
खुले केश नाचे तृषा ही सुधा बन
हे शून्यशिल्पे
विभो हे विभूते
तेरा मूक वाझ
हो बाजे झनाझन
घना घन - घना घन
øøøøøøøøø
मैं तुम्हारी राह का मुसाफिर रहा हूँ
हमेशा ही लगता रहा है मुझे कि बस
इक आह भर की दूरी है हमारे बीच
फिर मैं ओढूँगा तुम्हें,
बिछौना बनूँगा तुम्हारा,
धूल ही धूल होगी कैनवस।
हर बार मुड़ जाता है मोड़
इक उम्र के फासले से
कट के गुजर जाता है
वो कौन है ...?
जो बांध पहलु में
मेरा गर्के-दरिया होने का अरमाँ
चला गया है लांघ फासला आह का
øøøøøøøøø
राजीव को
देर रात तक रही कम्पायमान वो डाली,
तुम्हारी परवाज के वेग से
पीती रही हवा के गले में घुटे,
रुदन की खुश्क लय
उतरता रहा विलाप जड़ों में
तुम जो उतर गए,
गंधलाए शब्द की
हुमस भरी नाभि में,
तिडक़न की आवाज़
सूखते संवाद के कानों में
चटखती रही युगों-युगों
तुम जो धूप की तरह आते बेआवाज़
सब को दे जाते इक अदद साया,
जो छा लेता तुम्हीं को ......
आषाढ़ की प्रथम बूँद में भर
दबे पाँव उतरे तुम रूह की मरूधारा पे
झीनी-झीनी सी फुहारों पे सवार
तुम्हारी हँसी बहा ले गई उसे संग
कैसी विचित्र आँखों से तकती है अपलक
ये इतराई गंगा, मन ही मन मुस्कराती
मेरी अज्ञाता पर
øøøøøøøøø
मृत्यु के पार
दुमेल के होंठ हिले
कंठ में उतर गई कोई नीरव झंझा
बाँधी नहीं नाव
उस ने उस छोर भी
ना ही पलट कर देखा
इस ओर ....
खुला का खुला ...
दुमेल का मुँह
पसीने से तर-ब-तर रात
घिसती हाँफती, छूट गई है
हमारी पसलियों में
कटीली चुप्पी के साथ
टूटती रहती है लम्हा लम्हा
दुमेल के होंठों पर
मुहर सी।
øøøøøøøøø

नहीं समझ सकता हूँ
मैं अर्थ झुकी हुई पीठ का
जो छोड़ आई है - मां की कोख
शमशान की बिलबिलाती चीखों के बीच,
उस छोर के झुटपुटे से
झांकती बूढ़ी आँखों का दाह
एक पूरा संसार है
अथाह-जिस पर चढ़ी है मोटी पारदर्शी झिल्ली
øøøøøøøøø
जंग खा गई है सांकल
दीमक भी खाली बैठी है कब से
गहरा गई है झुर्रीयां दरवाजे की
सहते सहते थपेड़े बोझल चुप्पी के
भूली नहीं है कोख वेदना प्रसव की
भर उठी थी गोद जब धरती की
स्वर लहरियों से, अलापों से, राग मंजरियों से
हाँ जननी मैं नाद की संवाद की
.................
आहटों को नही रहा ध्यान
धुँआखी रसोई में सिर झुकाए
बैठे प्यालों पर मुटिया रही धुल की पर्त का
भटक गई है दस्तक
किसी शोरीले जंगल में
क्या आसमान हो गया है
किसी संगमरमरी मकबरे के
भुतइया गुम्बद सा
चुप-बेआवाज़।
øøøøøøøøø
घर
ठहर गई रात में
धूप लीपती है चौंका
पलकों पीछे।
आटा सने हैं हाथ अभी
वो लो
बजी सांकल
बोला कागा
भोर हुई
चल।
øøøøøøøøø
तमाम दूरियों का भर घूँट
मिलाता हूँ उन्हें
आमने-सामने
सीत नसों में
दौड़ती हैं बिजलियां
धँसते हैं ज्वालामुखी
मूक रहता हूँ
साक्षी।
सुनते हैं वो स्वयं को
धडक़ते हुए बजते हुए
गाते व चिल्लाते हुए।
किस छुअन की प्यास
धमनियों में भरी ज्वाला
लिए है अंग-संग
सोचता हूँ घूमता
हाथों-हाथ।
øøøøøøøøø
अयोध्या से
मैने पहले कभी तुम्हें देखा नहीं
फिर भी क्यूँ तुम्हारा अभाव
है इतना दु:साध्य
कि विदेह आत्मा की काया में
विगस आया हो कोई
रिसता शून्य
सुष्पताव्स्था में कहीं, करते रहे हैं हम
विहार यां जलक्रीड़ा
तभी तो एक बार भी मन में
नहीं उठा विचार
पहचान
को ले तुम्हारी
कैसा मोहभंग है, जबकि मैं
अनेकानेक नीहारकाय बाधायों को
लाँघ आया हूँ
शेष नहीं है अवशेष भी
सिवा
तिकोने नाखूनों से खरोंचे
रक्त स्रवित प्रतिरूप के
तुम्हारे।
कितनी गहरी गड्डïों से झाँकते हैं
श्रद्धा, भक्ति मनु, दिग्पाल
नहीं पहुँच पाऐंगे
सूर्यास्त वर्णा रेणुका को
सुषप्ति का मार्ग अविरूद्ध है अब
भग्न स्वप्न खण्डों से।
øøøøøøøøø
दीपावली
लो प्रकास का सोता फूटा, वो बड़ लागयो आकास
आ रजनी मोरे अंग समा जा तूँ क्यूँ भई उदास
तूँ क्यूँ भई उदास हो सजनी
तूँ क्यूँ भई उदास
फुलझरियों से झरें सितारे, आतिश नूर बहाय
सकल सवित मिल मंगल गावें, आज तिमर उर त्रास
तूँ क्यूँ भर्ई ..........
स्याम गति रवि ठिठुर निहारे, दामिनी दीप शिखाऐं
अंग-अंग निसि सहर समाएं, फिर भी रंग ना रास
तूँ क्यूँ भई ........
बिन ससि दर्श सों कस दीवाली, कैसो शगुन सुहाए
मैं धुँए की रेख सखी री, पावक तन को वास
मैं तो रही उदास हो साजन
मैं तो रही उदास
तूँ क्यूँ भई ..........
øøøøøøøøø
महँत लाल दास के नाम
हम तुम्हें भूले नहीं दोस्त
बौखलाय ज्वालामुखी के ऐन
दहाने पर
तुम्हारा शान्त चित आसन
अविचल।
दहकते कुम्भी पाक की
पेशानी पर
ताज़ा उतरी ओस सा वो
शीतल प्रकाश
भरता है ओज आज भी
बुढ़ा गई आत्मायों में।
रास्ते फुँफकारते थे जब
सहस्त्रमुखी नागों से
फन उठाए
कालकूट दिशायों के भीषण
अट्टïहास से
नीले पड़ रहे थे पाँव
अजन्मा शिशुओं के
भटकती चन्द्र किरणें हुई
शरणागत
तुम्हारी ही आंखों में।
हम भूले नहीं, गुरूवर।
देख रहे हैं हम
मूढ़ अन्धेरे के वक्ष से
फूटते हुए फिर, तुम्हें
आँखें मीच रही है, रात
अन्नत: अपने ही सीत तम में
जो रही समझती, निगल गई
तुम्हें सदा के लिए।
øøøøøøøøø
महात्मा गांधी को
युगों से तपती मरू-भूमि के झुलसाए बदन पे
शीतल ओस बूँद सा उतरा वो
नील गगन की गहन सुन्न वादियों से
असूर्यस्पर्शा गर्भस्थली से धरा की
पल्लवित हुआ लिए अमृत कलश
कंकालवत अस्थियों में सहेजे
विदेह सत्य का प्रकाश पुंज
बहा बन प्रेम की कल-कल धारा
दिशायों के असीम सूनेपन में
भरता मधुवन का यौवन
हाँ चलता वो जब लकुटी टेक
तो रूक जाती अटी आँधियां नफरत की
अन्धड़ों में हिंसा के हुआ नहीं
मंद जिस का तडि़त वेग
आज थका मांदा लेटा है यहाँ
दबा श्रद्धा सुमनों के बोझ से
उस की नम आँखों की
गवाही भरती है सुबह की घास
उस की आहें भर जाती है
उदास रंग, ढलती सांझ के
मानचित्र में
और कुछ और बोझल
हो जाती है हवा।
øøøøøøøøø
कुछ खाली जगहें हैं
जो लगातार
भरती हैं मुझे
पुराने स्कूल का
बिफरा बलखाता मोड़
जो खुलता है तेज़ दौड़ती
शाहराह के वक्ष पर।
राह, भरी-भरी, सूनी-सूनी
कुछ और बदहवास हो गई है
तकती रहती है टकटकी बांधे
वो पुराना एक जर्जर मकान
जिस के माथे पर चिपकाया जाता
नई फिल्म का नया पोस्टर
हर सप्ताह नियमवत।
स्कूल के वो कमरे
जिन के मुँह अब
खुलते हैं
बाज़ार की ओर
ठस रहते हैं
सचमुच की कैसटों से
कुछ खाली कुछ भरी
किसी कोने दुबका सोफा
जिस के भूरे-भूरे
चेहरे पर पड़ गई लम्बी
सफेद दरार, आर-पार
महीन कशीदा करती झुर्रीयां
कुछ-कुछ बोलती हैं
बिल्कुल मौन हो गई है
सामने को वो दीवार
उस की जांडस की शिकायत
सचमुच गम्भीर हो गई है
पिछले दिनों से
अलग लगाती है चूल्हा चौंका
और बिस्तर
उबड़ खाबड़ दांतों वाली सीडिय़ां
जो कुतरती रहती हैं अधसोए
अलसाए चन्द्र अवशेष
जम्हाई के छोर जैसी
फटी फटी स्फटिक आँखें
जम गई हैं डूब चुकी
रात की करवट पे।
कमीज का खाली बाजू
जिसे पहन वो अजनबी चेहरा
बार-बार घिसता
पार्टी दफ्तर की
संकरी अंधेरी सीडिय़ा?
धुली-दुली सी चादर पे
चित पड़े वो शब्द
हवा के बदन पे पड़े वो निशान
सूरज ढाँपता है जिन्हें चुपचाप
भरते रहते हैं सब मुझे
और मैं पड़ा रहता हूँ औंधा
øøøøøøøøø
छत, बिन बादर बिन वात
टंगी रहती है पलकों पे
दिन-दिन, रात-रात
चाटती है तरेल दूर से
अटकी जो सूखे तिनकों पे
बीत गया क्या आषाढ़
कहो तो
कालिदास।
øøøøøøøøø

दिन के शैशवकाल से
वानप्रस्थ तक
जब धारण कर गैरिक वस्त्र
बादल हो जाते हैं
समाधिस्थ
और मैं सोचता ही रहता हूँ
तुम्हारे बारे
तुम्हारी धुँधली सी छवि
है आँखों के सामने
जिस की गुम हैं
आँखे
कान
बोल
तुम हो चाँद सी सुन्दर
पर मैं क्यूँ कांप जाता हूँ
तुम्हें धारण कर।
øøøøøøøøø

तुम्हारे लिए : कुसुम
चुमता हूँ इस हवा को
सहलाता हूँ अंग-अंग इस का
सहेज सीने में ढांपता हूँ दोनों हाथों से
सुषमा तेरी सांसों की खिलती है
खेलती है देह कुँजों में
आन्दोलित करती है कोई गीत
हलकी-हलकी सी दे थपकी
ये बूँदें बारिश की
खनन बजती हैं पहन
चूड़ीयां साजन की
नन्हीं-नन्हीं सी ले मटकी
ठुमक चलती हैं भरती अंक मेरा
मैं लोटता हूँ, बिछता हूँ तुम में
हरित वसना ओढ़े पीताम्बर
उचक के लपक लेता हूँ उड़ता आकाश
ओढ़ाता हूँ तेरे दिगम्बरा बदन को,
हे अग्नि
छूता हूँ तेरा कम्पित नगन थरथराती नजरों से
हे ज्योत्सना आओ चलें सुबुक पांव धार नूपुर
परे साकार से - निराकार को दे
नक्श-नयन
रूप-गंध
स्पर्श और गान।
øøøøøøøøø

पंछी देते हैं सूरज को जुबान
पेड़ हवा को
धरती की धडक़न समझते हैं
सिर्फ सांप यां फिर कुछ-कुछ चुहे
कोयल कू ... ती है आम का बूर
मोर नाचता है मेघ
झरने जानते हैं पर्वत का राज
ओस आकाश का
मर्म खोलते हैं आग का जुगनू
चांद का दाग
गाया जा रहा कौन
तुम में
कहो तो ......।
øøøøøøøøø

उदास बहुत रात है रात ही तो है
है दूर कोई पास है बात ही तो है।
गुनगुना रहा कोई वो मरघटों के पार
टूटी डोर साँस की, साज ही तो है
ओज हो चटक रहा, हिम के भाल पर
ठिठुर तम में मर रहा, राज ही तो है।
øøøøøøøøø
मदमाती पवन लहराती चले
नागिन की तरह बलखाए के
निर्झर यों झरे उर धरणी गहैं,
ज्यूँ नैन शैल अकुलाए के
कलीयां चटकी हिय सों लिपटी,
लखि भोर सखा शर्माये के
घन गरज रहा मधु बरस रहा,
आओ पियो रे जाम छलकाए के
कहां भागा रे तिमिर,
निसि हुई रे सहर,
दिक नाच रही हुलसाए के।
øøøøøøøøø
चल रे माधव अब की बार, शिशिर उर घर करता चल
भूल कर रिसते चरण, मरकंद मधुरुत भरता चल
आस ओस निशि के मोती, लरजती स्मरण सहर कर
हो अमर ये स्वप्न सुन्दर, पग पवन दोश पे धरता चल
भोर का छिटपुट अन्धेरा, नभ उमडती साँझ बेला
छोड़ रे मन क्यूँ उलझाता, प्राण नख शिख जलता चल
यूं घाव पट घूंघट उठाएं अरूणिमा ज्यूँ मुस्कराए
तिमिर उर करता विदीरण, रश्मि निर्झर झरता चल।
øøøøøøøøø
कैसे-कैसे रंगों में खिलता ये जीवन उवपन
देख के ये समतोल सिलोना हर्षे पुलकित मेरा मन
घटा-टोप घन गरज रहा नभ से बरसे नव-जीवन
जंगल महके पंछी चहके, बहक चली मदमस्त पवन
अक्समात्
लालच का भीषण दानव, लरजाता सारा ही मधुवन
जंगल पर्वत आग लगी फिर झुलस गया सब जीवन बन
सागर तन से लपटें निकलें, माँद हुए रवि चाँद बदन
टूटी डोरी बिखरे मोती, सीत पड़ा वायू का तन
सूखी खेती रूखी बगीया, मौन है भँवरों का गुँजन
कैसे-कैसे रंगों में खिलता था वो जीवन उपवन।
øøøøøøøøø

पानी के हैं रूप अपार, महिमा इसकी अपरम्पार
पानी सकल जगत आधार, पानी का सारा पसार
मेघ रूप में जब ये भाई इन्द्रधनुष हो जाता
आसमान का सूना आंगन बगीया सा खिल जाता
तेज ताप पर्वत मस्तक जो सहन नहीं कर पाता
कोमल हृदय पिघल कर पत्थर फिर झरना हो जाता
जमुना गंगा सरस्वती सब भूल गले मिल जाऐ
एक मनोहर रूप बने जो वो सागर कहलाए
पौधों की हरियाली में पानी अपना रंग जमाए
कलियों के घूँघट में खिलता फूलों संग मुस्काए
हवा रूप में कभी तो छुप कर खेले आंख मिचोली
कभी हमारे हृदय उतर कर बन जाए हमजोली।
øøøøøøøøø

आ चाँद मैं तुम्हें सुला दूँ, बरसों से ना सोया होगा
अमावस की रात मैं काली, तामस रूप कहाऊँ
जलती पलकें मूँद के तेरी, लोरी मधुर सुनाऊँ
भवसागर थकन मिटा दूँ-बरसों से न सोया होगा
पलकन तेरी राह बुहारी, अंसुअन सेज बिछाए
मन ही मन में रहा री घुलता, दिल का दाग छुपाए
आ अंक मैं तोहे छुपा लूँ-बरसों से ......
पीला-पीला हुआ रे मुखड़ा, क्या तूने रोग लगाया
अमृत लिए मैं दर-दर भटका, प्यास नहीं बन पाया
सब मानस जलन मिटा दूँ-बरसों से .....

øøøøøøøøø
प्रेम तो ऐसो कीजिए ज्यों सावन परै फुहार
सब की झोरी झर रहे क्या गुँचा क्या खार।
प्रेम तो ऐसो कीजीए ज्यूँ जंगल की आग
सब को अंग लगाय ले क्या चँदन क्या झार।
प्रेम-प्रेम तो सब करें प्रेम करे नहीं कोए
खेत रहे नर प्रेम में नारायण हैं सोए।
भर-भर प्याला प्रेम का छलकत फिरें घटाऐं
मन की क्यारी सींच के भौंर फिरें बौराए।
प्रेम सुधा ऐसी चढ़ी नैन रवि भर आए
जित देखों पांजनि बजे ठुमकत चले हवाऐं।
प्रेम तो ऐसो हो रहे जैसो सांस समीर
न काहु ते गांठ है ना ही कोए लकीर।
खग मृग पग नूपुर बंधै अम्बर परै धमाल
झर झर झरना प्रीत का अनहद वा की ताल।
फर फर चुनर उड़े गयो पियरवा दूर
हतभागी पाछे रही हुओ करेजवा चूर।
विरहानल ऐसो जरै ज्यूँ घट जरहिं आषाढ़
रोम रोम विरहन जरै अग्न बुझी जल धार।
विरहों नीर विरहों थली विरहों घुरौ समीर
विरहों ही नभ झर रहा पावक विरहों सरीर।
क्या तेसा क्या फावड़ा मजनू क्या फरहाद
डोरी सांस ना कट रही रैना भई पहाड़।
सांझ ढरी तारे गए डूबी चाँद की नाव
सीत निसा सूरज भयो मिली ना पी की सार।
अंग अंग बिरहन जरै लोचन शीतल धार
पांव समय गिरि बाँधयी पल पल जुग सम जात।
øøøøøøøøø

रात गज़ब की नागिन जाई, बरस रहा अंधार
हो तुम्हारी नगरी-सूझत नाही हाथ
हो ......
काटन आवै चन्द्र का झूला, लाल है जमुना पार
हो हमारी नगरी, सूना है संसार
हो हमारी ................
झूठ की डोरी कपट का फँदा कालख का व्योपार
हो तुम्हारी नगरी है मकड़ी का जाल
हो हमारी ................
गहरी नदिया साथ न माँझी ले तिनके की नाव
हो हमारी नगरी आ उतरी इस पार
हो हमारी ................
पहरे झूठे सांकल टूटे पल में हुई हमार
तुम्हारी नगरी बाजे मन के तार।
हो हमारी ................
øøøøøøøøø

हम तो पंछी बांवरे संग उड़े ले जाल
क्या दाना क्या घोसला क्या गुँचा क्या डाल।
कलि के कारे दिउस रे कल काहु ते पाए।
रैना जोगन साँवरी पलक झपक भर आए।
माला क्या फेरत फिरे फिरती माला देख
कोयल कू ... ए आम को मोर हो नाचे मेघ।
बिन मनका बिन डोर रे कैसी अदभुत माल
पी की साँस में पिर रहे है जलधि चन्द्र मेह-ताल।
øøøøøøøøø
प्राण झर रहे हवा में
गीत हो गया हूँ
बज उठी रे देह वीणा
संगीत हो गया हूँ
हो गया खो कर कहीं
खो के हो गया हूँ
सुन रहा तिरते दिशा को
स्वयं में रसते हुए
स्वयं ही बहती दिशा में
रीत हो गया हूँ
गीत हो गया हूँ
हो गया खो कर कहीं
खो के हो गया हूँ
संगीत हो गया हूँ
øøøøøøøøø
दसमुख की माया घनी, दस दिस रही समाए
बाहर केता फूँकीए भीतर रहयो जीवाय।
मन माने तो रहीम है मन के मान राम
मन ही जो काफिर रहा काहे का इस्लाम।

जबहुँ मन अ-मन भया नदीया हू भई तीर।
ठुमक ठुमक पग धरहूँ रे नाच्यो पुलकत नीर।
मौतलाह न अल्लाह कहीं राम कहीं ना खुदाय।
घट-घट तूँ ही घट रहा पल कहुँ पलक झुकाय।
øøøøøøøøø

आलि री मैं प्रियतम के उर भाऊं
मेघ वर्ण, श्वेताम्बर सोहे, नीलकमल वर पाऊं।
अंग-अंग रति, तडि़त-जडि़त है
मैं तो, कोटि मनोज लजाऊँ .....।
प्रियतम देहरी आस पिया की
नीरज देह सेज बिछाऊँ
कुल-मर्याद झूठ सखी री
वा से ना पतियाऊँ ... अली री ....।
øøøøøøøøø
सोने की पिंजरा री-तन सोने का पिंजरा री
मन मराल हो री
मोतिन्ह का जाल हो री
उलझयों बहुरा री-तन सोने ....
पात झरै तो पुनि आवै
पात झरे तो पुनि आवै
नब अँधियारा री
कोई टूटयो तारा री-सोने का ...
ग्रहित भयों तो पुनि आवे
मन मयंक हो री
बूढिय़ो सगरा री-सोने .....
øøøøøøøøø

चाँद की कश्ती रात की धारा
लहर लहर कोई तारा
धार बहे पतवार बहे रे
संग बहे रे बनजारा।
धुन मुरली की तट जमुना का
नाच रही रे ब्रजबाला
ताल कदम गोवर्धन नाचे
रास रचे रे गोपाला
जोत की डोरी
पौण का झूला
झूले रे सागर सारा
झांझ गगन
बादर का बजरा
और जोगी का इकतारा
øøøøøøøøø

कोई गीत सुनाओ हमदम
मुँह तकती है मौनी सरगम
गीत हो ऐसा ज्यों नेह बरसे
हौले हौले हल्के हल्के
रूप क्षुधा-अमृत रस छलके
ज्यों गगरी ले चले ग्वालन
कोई गीत ......
बोल बहें बादर की काया
धुन ठहरी बरगद की छाया
सांझ ढरी पांधी घर आया
ज्यों साँसों में झरता चंदन
कोई गीत ......
युग्म निसि के प्रथम पहर सा
धुली धुली अधखिली नज़र सा
अधरों पे अधसोई सहर सा
ज्यों शर्माये सोते में दुल्हन
कोई गीत ......
øøøøøøøøø